Καραδέδου Χριστίνα
Πριν από λίγο καιρό ήρθε στα χέρια μου το καινούριο βιβλίο της Κατερίνας Καριζώνη. Ομολογουμένως η πρόσκληση-πρόκληση να παρουσιάσω το βιβλίο από κοινού με τον Στέλιο Αγκούτογλου με άγχωσε λίγο. Με ποιον τρόπο να προσεγγίσω το βιβλίο και να μιλήσω γι’ αυτό;
Ως συγγραφέας; Δεν είμαι κάτι τέτοιο. Η σχέση μου με τα βιβλία με κατατάσσει στους καταναλωτές, όχι στους παραγωγούς.
Ως φιλόλογος; Δεν είμαι φιλόλογος.
Αποφάσισα λοιπόν να προσεγγίσω το βιβλίο με την πραγματική μου ιδιότητα. Αυτήν της αναγνώστριας. Μου φαίνεται πιο έντιμο να μιλήσω για ένα βιβλίο, για το πώς το είδα, πώς το διάβασα και τι θα απαντούσα στην ερώτηση «το προτείνεις; να το διαβάσω κι εγώ;»
«Το λυκόφως του Αιγαίου» λοιπόν. Ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Καστανιώτη, εκδόσεις που μας έχουν συνηθίσει σε καλαίσθητα βιβλία. Βιβλία που κερδίζουν την προσοχή. Τίτλος, ακόμα, που κεντρίζει το ενδιαφέρον. Η ιστορία εκτυλίσσεται χρονικά τον 17ο αιώνα στο Αιγαίο και με σαφή αναφορά στην πειρατεία του Αιγαίου.
Από την πρώτη κιόλας σελίδα η συγγραφέας μας εισάγει άμεσα, χωρίς περιστροφές στην ιστορία. Μας συστήνει τον κεντρικό ήρωά της, τον Καπετάν Τζώρτζη, Ιωάννη Κάψη. Και έτσι όμορφα, απλά, χωρίς φανφαρονισμούς και επιτηδευμένη γλώσσα κυλάει όλη η πλοκή. Λόγος δυνατός, εκφορά λόγου καθάρια, με αμεσότητα. Ύφος λιτό αλλά συνάμα με μια δυναμική που προσεγγίζει με εντιμότητα τον αναγνώστη. Που καταφέρνει να τον δελεάσει και να τον κερδίσει με την ουσία, το περιεχόμενο, όχι με πολύπλοκα φιλολογικά σχήματα. Αυτά για μένα είναι τα δυνατά σημεία ενός ιστορικού μυθιστορήματος που καταφέρνει με επιτυχία να ισορροπεί ανάμεσα στην ιστορία και στην λογοτεχνική πλοκή αλλά και να υπηρετεί ταυτόχρονα και τα δύο. Γιατί σ’ αυτήν την κατηγορία εντάσσεται το βιβλίο. Στο ιστορικό μυθιστόρημα.
Είναι αλήθεια ότι ο τίτλος με έβαλε σε σκέψη. Τι να σημαίνει το λυκόφως; Ο 17ος αιώνας είναι η ακμή της πειρατείας στην Μεσόγειο, σαφώς επομένως δεν παραπέμπει στο ηλιοβασίλεμα, σε δύση, σε παρακμή …
Στο βιβλίο ο Ιωάνης Κάψης μιλάει με τον Μάρκο Μποσκίνι (υπαρκτό πρόσωπο και αυτός), τον Βενετό χαράκτη, χαρτογράφο και έμπορο. Η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από τους χάρτες, τα νησολόγια:
«Η χαρτογραφία πρέπει να συνδυάζει το ορατό με το αόρατο», είπε στον Μποσκίνι. «Και το ορατό είναι ο χρόνος»[…]
[…]«Μα αυτό κάνει η ουμανιστική χαρτογραφία, αγαπητέ μου», παρατήρησε ο Μποσκίνι. «Τα νησολόγια καταγράφουν στοιχεία από την αρχαιότητα και την ιστορία των νησιών, ενώ ταυτόχρονα αναφέρουν πληροφορίες για το γεωγραφικό τοπίο» […]. «Τι να το κάνεις όμως…» συνέχισε. «Η τέχνη των νησολογίων πνέει τα λοίσθια».
«Το ξέρω», κούνησε το κεφάλι του ο Ιωάννης. «Τα νησολόγια παρακμάζουν μαζί με τα πολιτικά κέντρα που τα εξέθρεψαν. Παράδειγμα η Φλωρεντία. Ηταν μια απ’ τις βασικές εστίες τους. Κι έχει περάσει στο περιθώριο της Ιστορίας».
«Το ίδιο και η Βενετία», πρόσθεσε ο Μποσκίνι. «Εχασε τις κτήσεις της. Και μαζί τους το ενδιαφέρον της για τη χαρτογραφία του Αιγαίου. Το ιζολάριο δυστυχώς πεθαίνει. Κι εμείς είμαστε οι τελευταίοι νοσταλγοί του».
«Καλύτερα να πούμε πως τα νησολόγια εκφράζουν μια θρυμματισμένη εικόνα του κόσμου, ενώ οι παγκόσμιοι άτλαντες προτείνουν μια συνολική», διόρθωσε ο Κάψης.
«Αλλάζουν οι καιροί Ιωάννη», μουρμούρισε ο Μποσκίνι.
«Κι όμως τα νησολόγιά σου είναι αριστουργήματα. Επιμένω».
«Μιας τέχνης δίχως αύριο… ή μιας υπόμνησης ότι το Αιγαίο ήταν κάποτε πέλαγος των Βενετών».
Αίσθησή μου, και ίσως αυθαίρετη ερμηνεία είναι, είναι πως μάλλον δεν πρόκειται για πρόταξη του στοιχείου της αλλαγής των εποχών. Η μικρή πρόταση «Έχει περάσει στο περιθώριο της ιστορίας» ίσως είναι και η κινητήρια ανάγκη ενασχόλησης, έρευνας και συγγραφής του βιβλίου. Ας επιστρέψω όμως στην καθ’ αυτό πλοκή του βιβλίου πριν μιλήσω γι’ αυτό.
Μέσα από τις σελίδες του ζωντανεύουν πρόσωπα πραγματικά: οι Έλληνες Ιωάννης Κάψης και τα δύο αδέλφια του, ο καπετάν Τρομάρας και ο Νικόλας Κάψης, ο Μιχελής Μανιάτης, από τους πιο σκληρούς πειρατές, και οι δυτικοί ο Ουγκώ ντε Κρεβελιέ γάλλος ευγενής που παράτησε την πλούσια ζωή του για να γίνει πειρατής της Μεσογείου, όπως και οι αδελφοί Τεμερικούρ, ο Άγγελος Μαρία Βιτάλι, ο μικρός Δανιήλ. Όλοι αυτοί και πολλοί άλλοι συμμαχούν ενάντια στον κοινό εχθρό, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε έναν πόλεμο εμπορικό-οικονομικό (επιθέσεις σε εμπορικά πλοία, λεηλασία νησιών και παράκτιων περιοχών), με την πολιτική του βάση (αυτονομία νησιών του Αιγαίου, ο ίδιος ο Κάψης ανακηρύσσεται βασιλιάς της Μήλου, προσπάθεια διατήρησης της Κρήτης, προσπάθεια κατάκτησης της Πελοποννήσου…), θρησκευτικής διαμάχης (συνύπαρξη χριστιανικού, μουσουλμανικού και καθολικού στοιχείου και συμμετοχή των μοναστηριών και των εκκλησιών στην πειρατεία), διπλωματίας (αδιαφορία του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου 16ου που είχε ως αποτέλεσμα την εκτέλεση του Γκαμπριέλ Τεμερικούρ). Και αυτό το ιστορικό φόντο παντρεύεται αρμονικά με τη μυθοπλασία. Τον ομολογημένο και ανομολόγητο έρωτα, την αγωνία για την τύχη των οικείων, την αμφιβολία των ηρώων για τις επιλογές τους, την πάλη τους με τους προσωπικούς τους δαίμονες…
Ένα επιτυχημένο βιβλίο πόσο μάλλον ιστορικό μυθιστόρημα, για μένα, είναι αυτό που θα παροτρύνει τον αναγνώστη να παιδέψει το μυαλό του. Να ψάξει όχι την ιστορική αλήθεια της ίδιας της μυθοπλασίας, αλλά να αναζητήσει το ιστορικό πλαίσιο, να ψηλαφίσει, να φέρει κοντά το ιστορικό φόντο. Και νομίζω πως «Το λυκόφως του Αιγαίου» κερδίζει και σ’ αυτό το επίπεδο. Έτσι μέσα από έμμεσες και άμεσες αναφορές, πιστές στην ιστορική αλήθεια μαθαίνουμε για εξέγερση της Ζαρνάτας στα 1673 στην Πελοπόννησο (ή αλλιώς Κάστρο του Κουμουνδουράκη στη Μάνη), για τις μάχες στη θάλασσα (με την μεγαλύτερη και πιο γνωστή από αυτές, τη μάχη της Ίου), όπως επίσης και για την παράκτια πειρατεία στην Πελοπόννησο (τα κακαβούλια). Παίρνουμε μια γεύση από τις συνέπειες της πειρατείας από την εμπορική εκμετάλλευση της λείας, γεγονός που έφερε την οικονομική άνθηση των νησιών (σε πολλά νησιά του Αιγαίου, τη Μήλο, Κίμωλο, Μυτιλήνη, Πάρο, Νάξο, Άνδρο, Αμοργό, Σάμο…), καθώς επίσης και τον αντίκτυπο αυτής της οικονομικής άνθισης στα ήθη και τις συνήθειες των κατοίκων (ελευθεριότητα, εξωστρέφεια), στην πνευματική τους καλλιέργεια (γλωσσομάθεια, επαφή με επιστήμες, υιοθέτηση ευρωπαϊκών συνηθειών, μόδα), τις αλλαγές στην αρχιτεκτονική των νησιών. Ο αναγνώστης που θα ψάξει, θα μάθει για τους Ιππότες της Μάλτας, τον Μεγάλο Μάγιστρο της Βαλέτας, το Τάγμα του Αγίου Ιωάννη και τους νόμους -το νομικό πλαίσιο που καθόριζαν την πειρατεία, τις ίντριγκες, το διπλωματικό παιχνίδι, τις πολιτικές σκοπιμότητες που κρύβονταν πίσω από τις εμπορικές συμμαχίες…
Αναδύεται έτσι, ανασύρεται στο φως το φαινόμενο της πειρατείας στη Μεσόγειο, οριοθετείται και συνάμα διαχωρίζεται από τον κούρσο, τους κουρσάρους-υπαλλήλους που στρατολογούνταν με αμοιβή και εν είδη στρατιωτικής θητείας, για να συνοδεύσουν και να προστατεύσουν τα εμπορικά πλοία με την άδεια να λεηλατούν εν πλω, αλλά και στη στεριά.
Το τελευταίο -όχι όμως και μοναδικό- αξιόλογο πόνημα της Κατερίνας Καριζώνη είναι αφιερωμένο στην πειρατεία όμως δεν «χαρίζεται» σ’ αυτήν. Δεν την εκθειάζει, δεν την καθαγιάζει. Η πειρατεία προφανώς και δεν έχει τα στοιχεία που της αποδίδει ο κινηματογράφος με τις πλούσιες παραγωγές των τελευταίων χρόνων, όπου ο έρωτας δρα καταλυτικά για να επανέλθει στον «ίσιο δρόμο» ο μπαρουτοκαπνισμένος και άξεστος κουρσάρος, ή να ξυπνήσει τα υπνωμένα ευγενικά του συναισθήματα και να ευνοήσει την επικράτηση του καλού. Ήταν για πολλές περιοχές αναγκαστική επιλογή των κατοίκων οι οποίοι, λόγω συνθηκών (π.χ. Πελοπόννησος, άγονα νησιά), δεν μπορούσαν να επιβιώσουν με άλλο τρόπο. Είχε δε ως αναπόσπαστο συστατικό στοιχείο τη βία, τον πόλεμο, τον εξανδραποδισμό, τη λεηλασία, το δουλεμπόριο, την εκμετάλλευση… Στοιχεία από μόνα τους αρνητικά. Όμως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι αυτοί οι πειρατές, αυτή η συσσώρευση πλούτου, αυτή η αψηφισιά του κινδύνου και η αναμέτρηση με την Οθωμανική αυτοκρατορία, μπλέχτηκε με το επαναστατικό πνεύμα, προλείανε το έδαφος για την επανάσταση του 1821 και φυσικά τροφοδότησε τον αγώνα των Ελλήνων με κεφάλαια, πλοία και αξιόλογους καραβοκύρηδες, όπως τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, τον Κανάρη, τον Μιαούλη… Να μην ξεχνάμε ότι π.χ. οι Μαυρομιχάληδες πλούτισαν από την πειρατεία, την εκμετάλλευση της πειρατικής λείας, άσκησαν δουλεμπόριο και είδαν τα συμφέροντά τους να απειλούνται από την προσπάθεια του Καποδίστρια να πατάξει την πειρατεία (κατά μια άλλη ανάγνωση να την εντάξει στο «υγιές εμπόριο»), η οποία διατηρήθηκε μέχρι περίπου το 1850.
Συνοψίζοντας και για να απαντήσω στην αρχική ερώτηση «το προτείνεις; Τελικά να το διαβάσω;»
Προφανώς και μετά από όλα αυτά που είπαμε και την παρουσίαση που κάνουμε, η απάντηση δεν θα μπορούσε παρά να είναι θετική. Προς επίρρωση, έχω να παραδεχτώ άλλο ένα «δίλλημα» που βίωσα διαβάζοντάς το: «Το λυκόφως του Αιγαίου» είναι από τα βιβλία που θες να τα διαβάσεις γρήγορα γιατί σε συνεπαίρνει το βιβλίο ολόκληρο από κάθε άποψη, αλλά συνάμα δεν θες να το αποχωριστείς γιατί περνάς καλά μαζί του.
Σας προτρέπω λοιπόν να διαβάσετε το βιβλίο, ελπίζω να το απολαύσετε όπως και όσο το απόλαυσα εγώ και να αποτελέσει ώθηση για προβληματισμό και αναζήτηση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου