Φρίντριχ Ένγκελς | Η ζωή και το έργο ενός αρνητή της τάξης του

Ο Ένγκελς γεννήθηκε στις 28 Νοέμβρη του 1820 στο Μπάρμεν της Ρηνανίας (σημερινό Βούπερταλ) και ήταν γόνος αστικής οικογένειας. Ο πατέρας του ήταν βιομήχανος υφαντουργίας. Το 1841 παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και το 1842 πήγε στο Μάντσεστερ της Αγγλίας σε κλωστήριο, μέρος του οποίου ανήκε στον πατέρα του. Η καταθλιπτική εργατούπολη με τους εξαθλιωμένους προλετάριους παρακίνησε τον νεαρό Ένγκελς να ασχοληθεί με τη συγγραφή ενός σπουδαίου έργου που κυκλοφόρησε το 1845 με τον τίτλο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία». Σ’ αυτό αναφέρεται γενικότερα στο αγγλικό εργατικό κίνημα, σε μια εποχή που η βιομηχανική επανάσταση βρισκόταν στο απόγειό της. Με πολύ παραστατικό και ζωντανό τρόπο περιγράφει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης του αγγλικού προλεταριάτου. Όπως έχει ειπωθεί από πολλούς, ο Ένγκελς θεωρείται ως ο μεγαλύτερος αρνητής της αστικής του καταγωγής.

Το 1844 θα συναντηθεί με τον Μαρξ στο Παρίσι. Εκεί θα επιβεβαιωθεί ότι έχουν κοινές πολιτικές και ιδεολογικές απόψεις, θα συνεργαστούν και θα συνδεθούν με μια βαθιά φιλία για όλη τους τη ζωή.

Το 1845 ο Μαρξ θα καταφύγει στις Βρυξέλλες λόγω των διώξεων που υπέστη στη Γαλλία και θα τον ακολουθήσει κι ο Ένγκελς. Την ίδια χρονιά θα κυκλοφορήσει «Η Αγία Οικογένεια», το πρώτο βιβλίο που έγραψε μαζί με τον Μαρξ. Σ’ αυτό οι δύο διανοητές ασκούν κριτική στις ιδεαλιστικές απόψεις των Νεοχεγκελιανών, θέτουν τις βάσεις του επαναστατικού υλιστικού σοσιαλισμού και υποστηρίζουν ότι το προχώρημα της ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών περνάει μέσα από την κίνηση των λαϊκών μαζών.

Αντίστοιχου περιεχομένου είναι και «Η Γερμανική Ιδεολογία». Έργο που έγραψε μαζί με τον Μαρξ το 1845-46. Σ’ αυτό αναδεικνύεται η ανάγκη αλλά και οι δυνατότητες ανατροπής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και διατυπώνεται η θεωρία του ιστορικού υλισμού και οι αντικειμενικοί νόμοι της κοινωνικής εξέλιξης.

Εκείνη την περίοδο οι δύο άντρες ταξιδεύουν συχνά στην Αγγλία όπου θα έρθουν σε επαφή με τις σοσιαλιστικές ιδέες και με εκπροσώπους του κινήματος των Χαρτιστών. Το 1846 δημιουργούν την «Κομμουνιστική Επιτροπή Αλληλογραφίας» που είχε ως στόχο να φέρει σε επαφή ευρωπαίους σοσιαλιστές.

Το 1847 ο Ένγκελς θα ενταχθεί μαζί με τον Μαρξ στην «Ένωση Δικαίων» -μια διεθνή οργάνωση εργατών που λειτουργούσε από το 1836. Η ένταξή τους ήταν καθοριστική για την πορεία της οργάνωσης αυτής. Οι δυο τους συνέβαλαν αποφασιστικά στην αναδιοργάνωσή της και τη μετατροπή της σε «Ένωση Κομμουνιστών».

Σταθμός στην ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος ήταν η συγγραφή (πάλι σε συνεργασία με τον Μαρξ) του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», το 1848, του πρώτου προγράμματος εργατικού κόμματος. Στο έργο αυτό αναδεικνύεται ο βασικός στόχος της εργατικής τάξης που είναι αλλαγή της κοινωνίας και διατυπώνεται η ανάγκη δημιουργίας κομμουνιστικών κομμάτων για την οργάνωση του προλεταριάτου.

Την ίδια χρονιά μαζί με τον Μαρξ πηγαίνουν στη Γερμανία όπου είχε ξεσπάσει επανάσταση. Στην κρίσιμη εκείνη φάση αναλαμβάνουν την έκδοση της «Εφημερίδας του Ρήνου» και, όπως έγραψε αργότερα ο Λένιν, οι δυο τους «ήταν η ψυχή όλων των επαναστατικών - δημοκρατικών τάσεων». Ειδικά ο Ένγκελς θα πάρει μέρος και σε τρεις μάχες. Αναγκάζεται όμως σύντομα να καταφύγει ξανά στις Βρυξέλλες όπου συλλαμβάνεται, φυλακίζεται και εξορίζεται.

Στα 1850 ο Ένγκελς μεταβαίνει και πάλι στην Αγγλία. Εκεί θα καταφέρει να εξασφαλίσει για μεγάλο χρονικό διάστημα εισόδημα για τον εαυτό του αλλά και για τον Μαρξ και την οικογένειά του που με την οικονομική στήριξη του φίλου του θα σωθεί κυριολεκτικά από την πείνα. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα ο Ένγκελς θα γράψει τα έργα: «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία» και «Επανάσταση και αντεπανάσταση στη Γερμανία» (το τελευταίο μαζί με τον Μαρξ), όπου περιγράφει τα επαναστατικά γεγονότα του 1848 στη Γερμανία και βγάζει πολύτιμα συμπεράσματα σχετικά με την ένοπλη εξέγερση.

Μετά την ίδρυση της Α’ Διεθνούς το 1864 ο Ένγκελς, ως μέλος του Γενικού Συμβουλίου, συμμετείχε ενεργά στην καθοδήγηση των αγώνων της εργατικής τάξης και συνεισφέρει μαζί με τον Μαρξ στον ταξικό προσανατολισμό του παγκόσμιου εργατικού κινήματος.

Οι δύο άντρες συνέχισαν να έχουν στενή συνεργασία μέχρι και το θάνατο του Μαρξ το 1883. Μετά την απώλεια του στενού του φίλου, ο Ένγκελς θα αφιερώσει μεγάλο μέρος από το χρόνο του στη μετάφραση και την έκδοση αδημοσίευτων έργων του Μαρξ, όπως ο δεύτερος και τρίτος τόμος του «Κεφαλαίου».

Ταυτόχρονα όμως ο Ένγκελς ασχολείται και με τη συγγραφή νέων κειμένων. Πολύ σημαντικό έργο του είναι το «Αντι-Ντίρινγκ» που δημοσιεύτηκε το 1878 και αποτέλεσε μια ολοκληρωμένη πολεμική κατά του Γερμανού θεωρητικού Ε. Ντίρινγκ ο οποίος τάχθηκε ενάντια στη μαρξιστική θεωρία. Σ’ αυτό ο Ένγκελς παραθέτει με ολοκληρωμένο τρόπο τις βασικές αρχές του διαλεκτικού υλισμού, υποστηρίζει ότι η ανατροπή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής μπορεί να γίνει μόνο με βίαιο τρόπο και περιγράφει βασικές πλευρές της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Στα 1880 δημοσιεύεται μια σειρά άρθρων του σε μια μπροσούρα με τον τίτλο «Ουτοπικός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός».

Ο Ένγκελς ασχολήθηκε για πολλά χρόνια με τις φυσικές επιστήμες και έγραψε καταπληκτικές για την εποχή του μελέτες πάνω σε θέματα που απαιτούσαν την άντληση υλικού από τις τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις. Ένα τέτοιο έργο ήταν η «Διαλεκτική της Φύσης» μέσα στο οποίο αποκρυσταλλώνονταν γενικότερα φιλοσοφικά συμπεράσματα που αφορούσαν τη φιλοσοφία και τον διαλεκτικό υλισμό.

Άλλα έργα του είναι «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» που γράφτηκε το 1876 και το μνημειώδες «Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους» το 1884. Ανεκτίμητα επιστημονικά κείμενα που η αξία τους αναγνωρίζεται μέχρι και σήμερα. Στο πρώτο αναφέρεται στο ρόλο της εργασίας, που αποτελεί όχι μόνο πηγή πλούτου αλλά βασικό όρο στην ύπαρξη και την εξέλιξη του ανθρώπου. Στο δεύτερο ο Ένγκελς, αξιοποιώντας τις τελευταίες ανακαλύψεις -και ιδιαίτερα τα συμπεράσματα του Μόργκαν- που αφορούσαν την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών, διατυπώνει με επιστημονικό τρόπο την άποψη ότι οι κοινωνικοί θεσμοί της οικογένειας, του κράτους, της ατομικής ιδιοκτησίας και κατ’ επέκταση οι κοινωνικές τάξεις δεν προϋπήρχαν αλλά εμφανίστηκαν στις ανθρώπινες κοινωνίες σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξής τους, ιδιαίτερα στην περίοδο της τελικής φάσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος. Σημαντικό ρόλο σ’ αυτό έπαιξε η παραγωγικότητα της εργασίας. Είναι δηλαδή αποτελέσματα της ιστορικής αναγκαιότητας.

Το συγγραφικό του έργο θα συνεχιστεί με το βιβλίο: «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» το 1888 όπου αναφέρεται στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας που διατύπωσε μαζί με τον Μαρξ και υποστηρίζει ότι οι απόψεις του Φόιερμπαχ σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσαν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη φιλοσοφία του Χέγκελ και στη μαρξιστική κοσμοθεωρία.

Παρά το γεγονός ότι ήταν μεγάλης ηλικίας, ποτέ δεν σταμάτησε να ενδιαφέρεται για την οργάνωση του εργατικού επαναστατικού κινήματος. Καταλυτικός ήταν ο ρόλος του στην ίδρυση της Β’ Διεθνούς το 1889 στο Παρίσι, η οποία αντικατέστησε την Α’ Διεθνή που είχε διαλυθεί το 1876.

Ο Ένγκελς πέθανε σε ηλικία 75 ετών, στις 5 Αυγούστου του 1895, σε μια εποχή που οι ιδέες του είχαν αρχίσει να γίνονται πράξη σε όλο τον κόσμο. Δεκάδες εργατικά και κομμουνιστικά κόμματα είχαν ιδρυθεί στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα και οι εργατικές εξεγέρσεις είχαν πλέον μπει στην ημερήσια διάταξη. Η Κομμούνα του Παρισιού ήταν μόνο ο προάγγελος όσων θα ακολουθούσαν τον επόμενο αιώνα.

Ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ, συνιδρυτής -μαζί με τον Μπέμπελ- του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος της Γερμανίας, έγραψε για τον θάνατο του Ένγκελς: «Παρόλο που τον θάνατό του τον περιμέναμε, το πλήγμα ωστόσο ήταν σκληρό, φοβερό. Είχε πέσει σαν δέντρο που το κόβουν, ο γιγάντιος ήρωας του πνεύματος που είχε θεμελιώσει μαζί με τον Μαρξ τον επιστημονικό σοσιαλισμό και είχε διδάξει την τακτική του σοσιαλισμού (…) ο φίλος, ο σύμβουλος, ο οδηγός, ο μαχητής ήταν νεκρός».

Ο Λένιν, συμπυκνώνοντας σε μια πρόταση την τεράστια προσφορά των δύο ηγετών του διεθνούς προλεταριάτου, έγραφε το 1895, λίγο μετά το θάνατο του Ένγκελς: «Δίδαξαν στην εργατική τάξη των αυτογνωσία και την αυτοσυνείδηση και στη θέση των ονειροπολημάτων έβαλαν την επιστήμη».

Ο Ένγκελς δεν πρόλαβε να δει τη θεωρία που επεξεργάστηκε και διαμόρφωσε μαζί με τον Μαρξ να παίρνει σάρκα και οστά με τη μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση. Όμως είναι σίγουρο ότι αυτή, όπως και άλλες επαναστάσεις του 20^ού αιώνα, ήταν αποτέλεσμα και της δικής του σποράς. Γι’ αυτό έχει κερδίσει μια ξεχωριστή θέση στις καρδιές όλων των κομμουνιστών, δίπλα σ’ αυτήν του στενού του φίλου, ως ένας από τους μεγάλους ηγέτες του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος.

Σ.Σ.

Δημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική έκδοση της Προλεταριακής Σημαίας (http://www.kkeml.gr/ps-883/)