Βρετανία και Ευρώπη

Συντάκτης:
Γιώργος Μαργαρίτης*

Το σωτήριο έτος 1453 είναι γνωστό σε εμάς τους «ανατολικούς» ως δίσεκτο έτος: τον Μάιο θριαμβευτής μπήκε στην Κωνσταντινούπολη ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής.
Στη μακρινή όμως Δύση, εκείνο τον ίδιο καιρό ένα άλλο, εξίσου σημαντικό γεγονός σφράγισε την ιστορία της Ευρώπης.
Ο «εκατονταετής» πόλεμος (1337-1453) ανάμεσα στους βασιλιάδες της Γαλλίας και της Αγγλίας έλαβε τέλος.
Μαζί του, για να έρθουμε στα επίκαιρα, καταγράφηκε το πρώτο Brexit της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Για την ακρίβεια, η Αγγλία έχασε τον πόλεμο αυτό –αν και κέρδισε όλες τις άξιες λόγου μάχες– και οι αριστοκράτες της έχασαν τις κτήσεις τους στην ευρωπαϊκή ενδοχώρα, τη Γαλλία δηλαδή.
Εκτοτε ο ευρωπαϊκός, ο «δυτικός», όπως θα τον λέγαμε σήμερα, κόσμος πήρε τη μορφή που και σήμερα γνωρίζουμε.
Ενα σύστημα ισχυρών κρατών δημιουργήθηκε στα ενδότερα και ώς τις ακτές της Ευρώπης ενώ, πέρα από αυτές τις ακτές, ένα ισχυρό βασίλειο, η Αγγλία, ξεκίνησε τη δική του, παράλληλη προς το ευρωπαϊκό σύστημα δυνάμεων, ιστορία.
Η ταπείνωση των αξιόμαχων αγγλικών όπλων στα 1453 προκάλεσε σημαντικές εσωτερικές αναταραχές και συγκρούσεις στη Βρετανία.
Ο Πόλεμος των Ρόδων ανάμεσα στους οίκους των Λάνκαστερ και των Γιορκ (1455-1487) ήρθε ως άμεση συνέπεια του «αποκλεισμού» της Αγγλίας από την ευρωπαϊκή ενδοχώρα.
Τα προβλήματα όμως που κληροδότησε το 1453 στην Αγγλία ήσαν πολύ λιγότερα από εκείνα που προκλήθηκαν στην απέναντι Ευρώπη.
Η ανάδειξη της Γαλλίας –ή μάλλον των ηγεμόνων της βασιλέων– σε ισχυρό πόλο εξουσίας εγκαινίασε μια μακρά περίοδο ανταγωνισμών και συγκρούσεων ανάμεσα σε όλες τις κραταιές δυνάμεις της ηπείρου.
Ο προσδιορισμός των χερσαίων συνόρων και των ισορροπιών στη μικρή –πλην όμως πλούσια, πολυάνθρωπη και δυναμική– αυτή γωνιά της Γης την κατέστησε, για αιώνες ολόκληρους, την πλέον πολεμοχαρή περιοχή του κόσμου.
Στις αδιάκοπες συγκρούσεις των απέναντι Ευρωπαίων η Αγγλία δεν έμεινε απαθής.
Τις εκμεταλλεύτηκε και τις χρησιμοποίησε με τρόπο ώστε η ίδια να κερδίσει από αυτές και να αναρριχηθεί ψηλότερα από κάθε άλλη ευρωπαϊκή δύναμη: στον 19ο αιώνα, με τη βοήθεια της βιομηχανικής επανάστασης και του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, η Αγγλία, Μεγάλη Βρετανία πλέον, έγινε για 150 χρόνια ο κυρίαρχος των θαλασσών και, κατ’ επέκταση, ολόκληρου του κόσμου.
Ποτέ όμως η Βρετανία δεν γύρισε την πλάτη στην Ευρώπη.
Η προσοχή της ήταν πάντοτε στραμμένη προς τα εκεί, η πολιτική της επικεντρωνόταν εκεί. Επρόκειτο για σχέσεις σφιχτού εναγκαλισμού.
Οι βρετανικοί στόλοι, αφότου πιστοποίησαν την κυριαρχία τους στη Μάγχη, τη Βόρεια Θάλασσα και τον Βισκαϊκό κόλπο, στράφηκαν προς τη Μεσόγειο, από τα τέλη ήδη του 16ου αιώνα - αργότερα ενδιαφέρθηκαν και για τη Βαλτική.
Στην ουσία περικύκλωσαν την ήπειρο και έγιναν κριτές και ρυθμιστές των ανταγωνισμών και των πολέμων ανάμεσα στις χερσαίες ευρωπαϊκές δυνάμεις.
Την ευρωπαϊκή διάσταση της Βρετανίας τη διαπίστωσε ο Ναπολέων στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα.
Τη διαπίστωσαν επίσης η Γερμανία και οι σύμμαχοί της στους παγκόσμιους πολέμους του 20ού.
Κυριαρχώντας στις θαλάσσιες προσβάσεις της ηπείρου η Βρετανία κυριαρχούσε στο ευρωπαϊκό σύστημα δυνάμεων, χωρίς να χρειάζεται να εμπλακεί άμεσα και θανατηφόρα σε αυτό.
Ούτε η δημοκρατική –αστική– συνένωση της Ευρώπης από τους Γάλλους ούτε η σκοτεινή –φυλετική– ενοποίηση της Ευρώπης από τους ναζί μπόρεσαν να σπάσουν τον βρετανικό κλοιό.
Ηρθαν όμως χρόνια δίσεκτα για το Λονδίνο. Η ισχύς των στόλων του εξανεμίστηκε, η αποικιακή αυτοκρατορία θρυμματίστηκε, η πρωτεύουσα θέση που κατείχε στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα ταπεινώθηκε από άλλα κέντρα, πιο ισχυρά.
Ο Ψυχρός Πόλεμος κατέστησε το Λονδίνο μέρος συμμαχιών και συστημάτων όπου πλέον άλλοι από αλλού αποφάσιζαν. Η Αγγλία απλά ακολουθούσε.
Τελικά οι πιέσεις των καιρών –και οι αντίστοιχες της υπερδύναμης στις απέναντι του Ατλαντικού ακτές– την οδήγησαν στην αναίρεση της μακράς διαδρομής που ξεκίνησε στο δίσεκτο έτος 1453.
Η Βρετανία έγινε μέρος του ευρωπαϊκού συστήματος το 1973 και συνυπέγραψε τη Συνθήκη του Μάαστριχτ –πλην ενιαίου νομίσματος– το 1991.
Στη μακροϊστορία έχει ίσως κάποια σημασία ότι η πολιτική δύναμη που αντιτάχθηκε για πολύ καιρό στην ένταξη της Βρετανίας στο ευρωπαϊκό σύστημα ήταν οι Γκολικοί της Γαλλίας που έβλεπαν στην αναίρεση του 1453 την υποβάθμιση της θέσης της δικής τους χώρας στο σύστημα των χερσαίων ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε και από τη λεηλασία της Ανατολικής Ευρώπης, των πρώην Λαϊκών Δημοκρατιών, ωφελημένοι βγήκαν οι χερσαίοι εταίροι και σύμμαχοι –πλην όμως ανταγωνιστές– της Βρετανίας, η Γερμανία πρώτα και κύρια.
Ηταν μια σημαντική πηγή απογοήτευσης για τους Βρετανούς.
Οι κλυδωνισμοί του 21ου αιώνα, η χρόνια κρίση της Ευρώπης που βλέπει το μερίδιό της στην παγκόσμια ισορροπία να καταρρέει συνεχώς ολοκλήρωσαν την απογοήτευση.
Ηταν από καιρό φανερό ότι στη Βρετανία, σημαντικό τμήμα των οικονομικών και πολιτικών ελίτ αναζητούσε άλλους δρόμους.
Πριν από λίγα χρόνια η Βρετανία ήταν το πρώτο από τα ισχυρά κράτη της Ε.Ε. που εφάρμοσε κάποια μορφή «κεϊνσιανισμού» (Βρετανός ήταν εξάλλου ο Κέινς).
Πρόκειται για τις παραγγελίες μεγάλων πολεμικών πλοίων – τα αεροπλανοφόρα τύπου «Queen Elisabeth» (19% της οικονομίας κατέχει ο δημόσιος τομέας στη Βρετανία).
Τo σημερινό Brexit πιστοποιεί μια νέα κατάσταση. Ο καιρός των συλλογικών προσπαθειών φαίνεται πως ναυάγησε μέσα στην κρίση.
Το επιβεβαιώνει η ραγδαία ενίσχυση περιφερειακών δυνάμεων και συνακόλουθα η ολοένα και πιο σύνθετη γεωπολιτική σκακιέρα.
Από αυτή τη σκοπιά η βρετανική απόφαση δείχνει εναρμονισμένη με τα επερχόμενα. Τα υπόλοιπα θα τα δούμε στη συνέχεια.

*καθηγητής σύγχρονης ιστορίας ΑΠΘ

http://www.efsyn.gr/