"Ποιοί ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα;" (Για τα γεγονότα στη Μακεδονία στις αρχές του προηγούμενου αιώνα)

Το κείμενο με τίτλο "Ποιοί ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα;"

που ακολουθεί το αντιγράψαμε από το ιστολόγιο Γιατί μπαμπά; όπου δημοσιεύτηκε σε δύο συνέχειες.

Η Ανατίναξη της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας και τα Γεγονότα του Ίλιντεν

Πρόλογος

Επισκεπτόμενος τη Θεσσαλονίκη πέρασα, κατόπιν υπόδειξης ενός πολύ καλά καταρτισμένου ιστορικά Σαλονικιού, από την πρώην Αυτοκρατορική Οθωμανική Τράπεζα (σήμερα Κρατικό Ωδείο) για την οποία μου αφηγήθηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία: την ανατίναξή της από "Σέρβους κομμουνιστές,σκάβοντας λαγούμια από κάτω, ενέργεια που μάλλον έχει να κάνει με την εξέγερση του Ίλιντεν", μια ενέργεια που άφησε το σημάδι της στη σύγχρονη ιστορία της Θεσσαλονίκης. Αποφάσισα να ψάξω την ιστορία η οποία, αν και εξελίχτηκε στο περιθώριο των πολιτικών διεργασιών στην Μακεδονία της εποχής, μου αποκάλυψε, πρώτον, γεγονότα σύνθετα και πολύπλοκα που μόνο ονομαστικά γνώριζα και ούτε καν την σπουδαιότητά τους και, δεύτερον, τη θολούρα στην επίσημη ιστορία, όπως με είχε προειδοποιήσει ο πολιτικοϊστορικός ξεναγός μου. "Άλλες ιστορίες θα διαβάσεις από εδώ και άλλες από εκεί". Δυστυχώς σλάβικα δεν ξέρω και ούτε ιστορικός είμαι για να έχω χρόνο να ψάξω τις πρωτογενείς πηγές. Διάβασα λοιπόν κυρίως ιστορία που γράφτηκε εδώ, δευτερογενείς πηγές, μειωμένης αξιοπιστίας ως επί το πλείστον, που όμως αν την καθαρίσει κανείς από τη λάσπη θα φανεί η γυαλάδα. Το ίδιο πρόβλημα θα είχα αν διάβαζα και πηγές των γειτονικών χωρών. Τελικά, η ιστορία έγραψε ότι οι "Σέρβοι" ήταν Σλαβομακεδόνες, οι "κομμουνιστές" ήταν αναρχικοί και με τα γεγονότα του Ίλιντεν δεν είχαν κάποια άμεση σχέση.
Λόγω μεγέθους το άρθρο έσπασε σε δυο μέρη-θεματικές ενότητες. Το πρώτο μέρος ασχολείται με τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Μακεδονία το 1900 και το δεύτερο μέρος με την δραστηριότητα των κομιτάτων, και ειδικά αυτών που ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα, μέχρι την Εξέγερση του Ιλιντεν το 1903.Θεωρώ ότι το δεύτερο μέρος (θα βρείτε το σύνδεσμο στο τέλος του πρώτου) δεν μπορεί να διαβαστεί χωρίς το πρώτο.

Μέρος Ι: Χώρος και χρόνος της Μακεδονίας

Εισαγωγή

Στις αρχές του 20ού αιώνα στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας δημιουργήθηκε μια περίπλοκη πολιτική κατάσταση. Μετά από επαναστάσεις είχαν ήδη συγκροτηθεί τα κράτη της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της Σερβίας, όχι με τα σημερινά σύνορα βέβαια, και όλα έδειχναν ότι το επόμενο τμήμα της καταρρέουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας που επρόκειτο να αποσπαστεί στα Βαλκάνια ήταν η Μακεδονία. Τα σενάρια ήταν τρία:

• να τεμαχιστεί και τα τμήματα της να προσαρτηθούνε στα όμορα κράτη.
• να αυτονομηθεί και να προσαρτηθεί στο σύνολό της σε ένα από τα τρία κράτη. 
• να αυτονομηθεί και να αποτελέσει τμήμα μιας ευρύτερης βαλκανικής ομοσπονδίας. 

Και οι τρεις κατευθύνσεις εκφράστηκαν πολιτικά κατά τη διάρκεια του αγώνα για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Τελικά, μετά και το Β' Βαλκανικό Πόλεμο, το πρώτο σενάριο ήταν αυτό που πραγματοποιήθηκε.

Η Θεσσαλονίκη τότε...

Η Θεσσαλονίκη των αρχών του 20ού αιώνα ήταν μια ακμάζουσα πόλη. Σε αντίθεση με την Αθήνα που για 1500 χρόνια ήταν μια μικρή πόλη στο περιθώριο των δυο μεγάλων αυτοκρατοριών που επικράτησαν διαδοχικά στη Νότια Βαλκανική (της Βυζαντινής και της Οθωμανικής), η Θεσσαλονίκη αναπτύχθηκε και αποτέλεσε ένα σημαντικό κόμβο μεταξύ της Κεντρικής Ευρώπης και της Ανατολής με το σιδηροδρομικό της δίκτυο και το μεγάλο λιμάνι. Η κοσμοπολίτικη Θεσσαλονίκη ήταν τα μάτια της Κωνσταντινούπολης στην Ευρώπη και το αντίστροφο και γι' αυτό το λόγο όλες οι μεγάλες δυνάμεις διατηρούσαν προξενεία. Εξάλλου οι πολιτικές εξελίξεις προμηνύονταν ραγδαίες και κανείς δεν επιθυμούσε να πιαστεί αδιάβαστος.

Η πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης το 1900 ήταν ένας αχταρμάς. Από τους περίπου 150.000 κατοίκους [1], η πλειοψηφία, σχεδόν οι μισοί, αποτελούνταν από Εβραίους, κυρίως σεφαραδίτες [2] που βρέθηκαν στην πόλη μετά τους μεγάλους διωγμούς στην Ισπανία το 1492, και υπήρχαν ισχυρές μειονότητες, περίπου το εν τέταρτο η κάθε μία, Ελλήνων και Τούρκων. Οι Σλαβικής καταγωγής κάτοικοι (Βούλγαροι κυρίως, Σλαβομακεδόνες, Σέρβοι) είχαν αξιοσημείωτη παρουσία και λιγότερο οι Καθολικοί (Ιταλοί, Γάλλοι, Αυστριακοί), οι Τσιγγάνοι και οι Αρμένηδες. Η κάθε εθνοτική ομάδα διατηρούσε στην πόλη κάποιον ισχυρό πυρήνα-συγκροτήματα γειτονιών.

Η ταξική διαστρωμάτωση διαπερνούσε οριζόντια όλες τις εθνοτικές ομάδες, εκτός τους Καθολικούς που ανήκαν στα μεσαία-ψηλά στρώματα. Υπήρχε μια πολύ πλούσια βιομηχανική και εμπορική αστική τάξη, με τις επιβλητικές της κατοικίες που ακόμα σώζονται, και ένα πολύ φτωχό προλεταριάτο Εβραίων, Ελλήνων, Σλάβων και Τούρκων που επρόκειτο στη συνέχεια (ειδικά οι Εβραίοι) να διαδραματίσουν σημαντικότατο ρόλο στο εργατικό κίνημα της Ελλάδας. Οι Έλληνες τον καιρό εκείνο ουσιαστικά, αλλά όχι αποκλειστικά, ανήκαν στα μεσαία και ανώτερα στρώματα.  Η σύνθεση της θεσσαλονικιώτικης κοινωνίας άλλαξε ριζικά αργότερα, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την μαζική εγκατάσταση των ελληνικής καταγωγής προσφύγων.

Η πρόοδος φτάνει πρώτα στα λιμάνια. Ο κοσμοπολιτισμός, η σύνδεση με τη Δύση και οι πολυάριθμες ξένες εμπορικές και μορφωτικές αποστολές, το πήγαινε-έλα των ναυτικών, έφεραν προοδευτικές αντιφεουδαρχικές ιδέες από τη Δυτική Ευρώπη (δεν είναι τυχαίο που το εκσυγχρονιστικό κίνημα των Νεότουρκων [3] πρωτοεμφανίστηκε ακριβώς εκεί) αλλά και από την Ανατολική Ευρώπη, άποψη που συνήθως αποσιωπάται. Ο φορέας στη δεύτερη περίπτωση ήταν ο σλαβόφωνος αγροτικός πληθυσμός του ευρύτερου μακεδονικού χώρου που σχετιζόταν  εκ των πραγμάτων περισσότερο με τη (σλαβική) Ρωσία, όπου οι επαναστατικές ιδέες τόσο του (νέου) σοσιαλισμού-μπολσεβικισμού όσο και του (παλιού) αναρχισμού-ελευθεριακού σοσιαλισμού είχαν μια ιδιαίτερη δυναμική, ανοδική και καθοδική αντίστοιχα. Η σύνδεση αυτή δεν είναι άμεση, με την έννοια της απευθείας σχέσης. Γινόταν μέσω των εξόριστων σοσιαλιστών ή αναρχικών στις δυτικές πρωτεύουσες, όπως τη Γενεύη της Ελβετίας [4]. Η οργάνωση των Βούλγαρων "Γκεμιτζήδων" που ανατίναξε την Οθωμανική Τράπεζα, όπως θα δούμε αργότερα, είχε σαφή σχέση με συγκεκριμένα ρεύματα του ρωσικού αναρχισμού.

Η Μακεδονία και το εθνικό ζήτημα

Ο γεωγραφικός-διοικητικός χώρος της Μακεδονίας, όσο κυριαρχούσε ο Σουλτάνος, περιλάμβανε τρία βιλαέτια: Το βιλαέτι Θεσσαλονίκης, το βιλαέτι Μοναστηρίου και το Βιλαέτι Κοσσόβου. Ο χώρος αυτός δεν ταυτίζεται ακριβώς με το σημερινό γεωγραφικό χώρο, όπως διαμοιράστηκε μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Περιλάμβανε την ελληνική Μακεδονία, τις νοτιοανατολικές επαρχίες της Βουλγαρίας (Μακεδονία του Πιρίν), την σημερινή ΠΓΔΜ, το Κόσσοβο και τις κεντρικές-δυτικές επαρχίες της Αλβανίας. Τα τρία βιλαέτια ουσιαστικά περιορίζονταν από τα νέα κράτη της Βαλκανικής Χερσονήσου, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Σερβία και το ημι-αυτόνομο Μοντενέγκρο και έτσι μπορεί να εξηγηθεί η γεωγραφική σφήνα (βλέπε χάρτη) βόρεια των Σκοπίων, που δεν αντιστοιχεί στα σημερινά όρια. Για τους Οθωμανούς ουσιαστικά χώρος-Μακεδονία δεν υπήρχε, υπήρχαν τα τρία βιλαέτια που της απέμειναν μετά την ίδρυση των βαλκανικών κρατών. Άλλωστε η περιοχή αυτή ποτέ δεν είχε συγκεκριμένα σύνορα ή όρια.

Όπως και να' χει, το διακύβευμα της εποχής ήταν αυτή η Μακεδονία και όχι τα όρια που φαντάζεται ο καθένας στην εποχή του Αλεξάνδρου, των ελληνιστικών βασιλείων, των Ρωμαίων ή ακόμα και των Βυζαντινών όπου όλες οι παράμετροι που μετά το Μεσαίωνα καθορίζουν τα τότε δημιουργούμενα έθνη και εθνικές ομάδες ήταν εντελώς διαφορετικές.

Η πληθυσμιακή-εθνική σύνθεση της Μακεδονίας ήταν χαοτική και αυτό ευνοήθηκε σκόπιμα από την οθωμανική διοίκηση που με τον τρόπο αυτό καθυστερούσε την ανάπτυξη και συγκρότηση των εθνικών αστικών τάξεων στα Βαλκάνια. Η πολιτική αυτή ακολουθήθηκε σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, όμως στη Μακεδονία το πρόβλημα ήταν άλυτο. Όταν εκδηλώθηκαν οι αλυτρωτισμοί από τα τρία κράτη που διεκδικούσαν την περιοχή, την Ελλάδα, τη Σερβία και τη Βουλγαρία, καταρτίστηκαν διάφοροι εθνολογικοί χάρτες κατά πως βόλευε τον καθέναν. Κοινή συνισταμένη ήταν ότι οι "Έλληνες" ζούσαν στη νότια και σε μικρότερο βαθμό στην κεντρική Μακεδονία, καθώς και στη χερσόνησο της Χαλκιδικής, οι "Σέρβοι" στη βόρεια και δυτική Μακεδονία, όπως και οι "Αλβανοί", ενώ οι "Βούλγαροι" στην κεντρική και στην ανατολική. Οι Οθωμανοί σχεδόν παντού αλλά σε θύλακες.

Αυστροουγγρικός εθνογραφικός χάρτης του 1877

Το τι ήταν Έλληνες, Βούλγαροι ή Σέρβοι στη Μακεδονία είναι συζητήσιμο. Το ελληνικό κράτος θεωρούσε ομοεθνείς τους χριστιανούς που είχαν αναφορά στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Ο λόγος ήταν ότι οι εξαρχικοί, αυτοί δηλαδή που ακολουθήσανε το σχίσμα της βουλγαρικής εκκλησίας από το Φανάρι και άρα είχαν αναφορά εκεί, ήταν μόνο ένα τμήμα του σλαβόφωνου πληθυσμού. Απ' την άλλη, οι Βούλγαροι θεωρούσαν δικούς τους όσους μιλούσαν τη μακεδονική διάλεκτο η οποία συγγενεύει ή προέρχεται από τα βουλγάρικα. Ο σλαβόφωνος αγροτικός πληθυσμός ήταν η πλειοψηφία άλλωστε. Μέσα στην πολυεθνική περιοχή του οθωμανικού κράτους συναντούσε κανείς τελικά Βούλγαρους, βουλγαρίζοντες Μακεδόνες, ελληνίζοντες Μακεδόνες (γκρεκομάνους), φιλοσέρβους Μακεδόνες (σερβομάνους), Αλβανούς (χριστιανούς και μουσουλμάνους), Βλάχους, ρουμανοβλάχους (Κουτσόβλαχοι), Γραικούς (Έλληνες), Οθωμανούς μουσουλμάνους (Τούρκους και Τουρκομάνους) και αυτούς που άρχισαν να αυτοπροσδιορίζονται ως Μακεδόνες χωρίς επιθετικό προσδιορισμό. Υπήρχαν φυσικά και άλλες μικρότερες μειονότητες όπως οι Τσιγγάνοι, οι Αρμένηδες και οι Εβραίοι (τα τρία τέταρτα του εβραϊκού πληθυσμού κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη) οι οποίοι όμως δεν αποτελούσαν υπολογίσιμη παράμετρο του εθνικού προβλήματος.

Ι.Κωλέττης. Πρωτοδιατύπωσε τη Μεγάλη Ιδέα

Ποιος είχε δίκιο; Θεωρητικά κανείς! Η γλώσσα, η θρησκεία ή ο ιστορικός χώρος από μόνα τους το καθένα δεν αποτελούν όρο για να χαρακτηριστεί ένας λαός ως έθνος. Ένα έθνος διαμορφώνεται (και μεταβάλλεται) μέσα στην ιστορία με βάση τη κοινή γλώσσα, τον χώρο, την οικονομική και πολιτική ζωή, την παιδεία, τη θρησκεία, γενικά τη ψυχοσύνθεση σε μια τόσο σύνθετη διαδικασία που αρκεί η απουσία ενός εκ των παραπάνω για να γραφτεί αλλιώς η ιστορία. Άρα και η ταύτιση ενός από τα παραπάνω με τα χαρακτηριστικά που έχει ένα έθνος που κατάφερε να δημιουργήσει κράτος, εν προκειμένω με την Ελλάδα ή την Βουλγαρία, είναι ιστορική αυθαιρεσία που εξυπηρετεί εθνικιστικές μεγαλοϊδεατικές επιδιώξεις. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο μεγαλοιδεατισμός που στηρίχθηκε σε ξένες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, Αγγλογάλλους και Ρώσους αντίστοιχα (για να εξουδετερώσει ο ένας τον άλλον στη διευθέτηση του "Ανατολικού Ζητήματος"[5]), δεν αντιστοιχούσε σε πραγματικές ιστορικές βάσεις. Και γι' αυτό πληρώθηκε ακριβά από τους λαούς της Ελλάδας και της Βουλγαρίας.

Απ' την άλλη και η διαμόρφωση μιας μακεδονικής ταυτότητας συνάντησε με το πέρασμα των χρόνων αξεπέραστα προβλήματα ακριβώς για τον αντίστροφο λόγο: δεν συντρέχαν όλες οι προϋποθέσεις ώστε οι κάτοικοι της Μακεδονίας να συγκροτήσουν εθνική συνείδηση και να εγκαθιδρύσουν κάποτε ένα βιώσιμο κράτος, σε μια εποχή μάλιστα που το ένα μετά το άλλο τα πολυεθνικά κράτη διαμελίζονταν όσο προχωρούσε η καπιταλιστική ανάπτυξη. Παρόλα αυτά, αρκετοί Μακεδόνες έβλεπαν στο σενάριο της αυτονόμησης και της ένταξης σε μια βαλκανική ομοσπονδία, όπως την οραματιζόταν ο Ρήγας Φεραίος, το μόνο δρόμο που θα συσπείρωνε συνολικά τον πληθυσμό της περιοχής ενάντια στον οθωμανικό ζυγό και θα έδινε μια προοδευτική λύση στη διανομή των τσιφλικιών. Οι πρώτοι που προσχώρησαν σε μια τέτοια κατεύθυνση ήταν οι σλαβόφωνοι αγρότες, που αποτελούσαν και την πλειοψηφία της υπαίθρου.

Τα βασίλεια της Ελλάδας και της Βουλγαρίας είχαν άλλους σκοπούς. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι δυο χώρες ξεκίνησαν να ιδρύουν προξενεία και σχολεία στη μακεδονική επικράτεια για την ενίσχυση της αντίστοιχης γλώσσας αλλά και να ενισχύουν τις μητροπόλεις απ' την στιγμή που μετά το βουλγαρικό σχίσμα του 1870 και η θρησκεία έπαψε να είναι κοινή. Ξεκίνησε ένας αγώνας δρόμου εθνικιστικής προπαγάνδας που εκδηλωνόταν άλλοτε σε σύγκρουση και άλλοτε σε συνεργασία με τους Οθωμανούς, με τους αυτονομιστές αλλά και μεταξύ τους.

Βουλγαρικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης: κέντρο ανατρεπτικής δραστηριότητας.

Η πρώτη οργανωμένη επαναστατική δραστηριότητα προέρχεται από τους "Βούλγαρους". Ιδρύονται τα δύο Κομιτάτα, το αυτονομίστικο ΒΜΡΟ (Εσωτερικό Μακεδονικό Επαναστατικό Κομιτάτο-οι Τσεντραλιστές) και το φιλοβουλγαρικό Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο-οι Βερχοφιστές. Στο περιθώριο του πρώτου δημιουργείται και η ομάδα των Γκεμιτζήδων. Κεντρικό ρόλο στην προπαρασκευή των σημαντικών γεγονότων παίζει το Βουλγάρικο Σχολείο Αρρένων Θεσσαλονίκης από το οποίο πέρασαν ως δάσκαλοι όλα τα μέλη της κεντρικής επιτροπής της ΒΜΡΟ  και ως μαθητές τα βασικά μέλη των Γκεμιτζήδων!

Μέρος ΙΙ: Η επαναστατική δραστηριότητα του 1903

Τα Κομιτάτα και οι κατευθύνσεις τους  
Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΒΜΡΟ-Βράτεσνα Μακέντονσκα Ρεβολουτσιόνερνα Οργκανιζάτσια). Τον επόμενο χρόνο εκλέχτηκε η κεντρική επιτροπή της (Τσεντράλεν Κομιτέτ, εξ' ού και το Τσεντραλιστές)  που αποτελούνταν από διανοούμενους, πρώην ή μετέπειτα δασκάλους του Βουλγαρικού Σχολείου Θεσσαλονίκης, γεννημένους σε κάποιο από τα τρία βιλαέτια που αποτελούσαν τον γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας [6]. 
 

Μαχητές της ΒΜΡΟ το 1903

Η ΒΜΡΟ ήταν η σημαντικότερη μακεδονική οργάνωση που έδρασε μέχρι τον οριστικό γεωγραφικό διαμελισμό της Μακεδονίας το 1945. Όμως η πολιτική της γραμμή δεν υπήρξε ποτέ ξεκάθαρη. Γενικά, και σύμφωνα με την αρχική διακήρυξή της, πάλευε για την αυτονόμηση της Μακεδονίας (και της περιοχής της Ανδριανούπολης) από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την συγκρότηση ανεξάρτητου κράτους στο χώρο των τριών βιλαετιών. Προσπαθούσε να διαμορφώσει ή να καλλιεργήσει εθνική μακεδονική συνείδηση στους κατοίκους της περιοχής και δεν δίστασε από την αρχή να χρησιμοποιήσει όπλα για την επίτευξη των στόχων της. Οι μικρές αντάρτικες ομάδες που συγκρότησε έστρεψαν τα όπλα άλλοτε εναντίον της οθωμανικής εξουσίας, άλλοτε εναντίον εσωτερικών πολιτικών αντιπάλων που είχαν αναφορά στην Ελλάδα και στη Βουλγαρία και σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσαν απλά ένοπλες συμμορίες που λήστευαν και τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό της υπαίθρου. Στις τάξεις της ΒΜΡΟ εντάχθηκαν και Έλληνες, με γνωστότερη περίπτωση τον Κώττα Χρήστου.

Παράλληλα, το 1895 συστάθηκε στη Σόφια το Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο (ΒΜΟΚ-Βερχόφεν Μακέντονσκι Κομιτέτ, οι Βερχοφιστές) με πρωτοβουλία του βουλγαρικού κράτους και βουλγαρίζοντων μακεδόνων μεταναστών στη Σόφια. Οι Βερχοφιστές υποστήριζαν την προσάρτηση της Μακεδονίας στο Βασίλειο της Βουλγαρίας. Η θέση αυτή, που απαιτούσε φυσικά την απευθείας στρατιωτική ανάμιξη της Βουλγαρίας, σταδιακά εγκαταλείφτηκε ως ανεδαφική και στη θέση της προκρίθηκε η αυτονόμηση της περιοχής και η μετέπειτα προσάρτηση, όπως έγινε το 1885 με την Ανατολική Ρωμυλία [7]. Κεντρικό ρόλο στην πολιτική των Βερχοφιστών και για τους δυο στόχους θα έπαιζαν οι διπλωματικοί και στρατιωτικοί χειρισμοί της Βουλγαρικής κυβέρνησης ενώ οι ίδιοι θα δρούσαν συνεπικουρικά ετοιμάζοντας το έδαφος στη Μακεδονία.  

Ο Μπόρις Σαράφωφ. Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που δούλεψε και για τις δυο οργανώσεις. Είχε σχέσεις και με τους Γκεμιτζήδες. Δολοφονήθηκε από την αριστερή πτέρυγα της ΒΜΡΟ στη Σόφια το 1907.

Η δράση των Βερχοφιστών δεν σήμαινε μόνο την (προφανή) εμπλοκή της Βουλγαρίας στα μακεδονικά πράγματα. Αποδείκνυε επίσης ότι οι Τσεντραλιστές ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτοι και όχι αρεστοί από το βουλγαρικό κράτος και γι' αυτό προωθήθηκε  μια παράλληλη ελεγχόμενη οργάνωση που στόχευε στον ίδιο πληθυσμό: τους σλαβόφωνους Μακεδόνες. Σύντομα οι δυο οργανώσεις συγκρούστηκαν δολοφονώντας η μια στελέχη της άλλης. Υπήρχαν όμως και συνεργασίες τοπικές, φυσιολογικό από την στιγμή που ο εχθρός παρέμενε κοινός, ο Σουλτάνος, ακόμα και μεταπηδήσεις μελών και στελεχών από την μια οργάνωση στην άλλη. Μέχρι και ταυτόχρονη ένταξη ορισμένων Μακεδόνων και στις δυο.

Όπως ειπώθηκε προηγουμένως, λόγω του ασαφούς ιστορικού προσδιορισμού ενός μακεδονικού έθνους, υπήρχε μια σοβαρή αδυναμία συγκρότησης ενός καθαρού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Οι αντιφάσεις αυτές διατρέξανε όλη την ιστορία του ΒΜΡΟ. Άλλοτε φιλοβουλγαρικό με στενές επαφές με το βουλγαρικό κράτος και τους Βερχοφιστές για χορήγηση όπλων και χρημάτων, και άλλοτε αντιβουλγαρικό διότι η πολιτική της Βουλγαρίας ακύρωνε την προσδοκόμενη αυτοδιάθεση της Μακεδονίας, το ΒΜΡΟ ακροβατούσε επικίνδυνα προς τον τυχοδιωκτισμό.

Τον Οκτώβρη του 1902 οι Βερχοφιστές οργάνωσαν εξέγερση στην Άνω Τζουμαγιά (σημερινό Μπλαγκόεβγραντ). Όμως παρά τις προσδοκίες για γενίκευση των ταραχών, λίγα χωριά προσχώρησαν στο κίνημα με αποτέλεσμα οι σπαχήδες να καταπνίξουν γρήγορα την εξέγερση. Η ΒΜΡΟ δεν συμμετείχε στην πρόωρη κίνηση των πολιτικών της αντιπάλων γιατί ήταν έντονα προβοκατόρικη και φιλοβουλγαρική. Προετοίμαζε τη δική της για το καλοκαίρι του 1903 ποντάροντας πλέον και σε υποστήριξη Βερχοφιστών ατάκτων, απογοητευμένων από την ήττα της Τζουμαγιάς. Μέσα στη γενικότερη επαναστατική ανάταση της εποχής δραστηριοποιήθηκε και μια μικρή αναρχική ομάδα, οι Γκεμιτζήδες, οι οποίοι έφτασαν στο σημείο να δημιουργήσουν και ένα γεγονός πρώτης γραμμής, το μπαράζ βομβιστικών επιθέσεων της Θεσσαλονίκης.

Οι Γκεμιτζήδες
Το 1898 Μακεδόνες μαθητές του βουλγαρικού σχολείου Θεσσαλονίκης  φτιάχνουν την ομάδα των Ταραχοποιών που έμεινε γνωστή ως Γκεμιτζήδες (από το Γκεμιτζή, δηλαδή βαρκάρης στα τούρκικα [8]). Η ομάδα αυτή δημιουργήθηκε σε επαφή με αναρχικούς πυρήνες της Γενεύης με κατεύθυνση την "προπαγάνδα με τη δράση".

Αρχικά, δυο μαθητές από τη Βελεσά (σημερινό Βέλες της ΠΓΔΜ στις όχθες του Βαρδάρη) που κατέβηκαν για σπουδές στη Θεσσαλονίκη, ο Γιορντάν Ποπ Γιορντάνωφ ή Ορτζέττο και ο Κωνσταντίν Κίρκωφ δημιουργούν ένα πυρήνα στο γυμνάσιο επηρεασμένοι από δασκάλους που ανήκαν στο ΒΜΡΟ, όπως ο αναρχικός Σλάβι Μερτζάνωφ [9]. Αναλαμβάνουν πολιτική δράση και έρχονται σιγά-σιγά σε επαφή με αναρχικούς-μέλη του ΒΜΡΟ που είχαν συγκροτήσει οργανώσεις στο Πλοβντίβ της Βουλγαρίας και στη Γενεύη. Αυτοί με τη σειρά τους τους γνωρίζουν σε αναρχικούς κύκλους Ρώσων εξορίστων της Ελβετίας.
Η Ρωσία την εποχή εκείνη ήταν, θα έλεγε κανείς, το επαναστατικό εργαστήρι της Ευρώπης. Οι ιδέες που δοκιμάζονταν και αναπτύσσονταν στις σκληρές συνθήκες της τσαρικής αυτοκρατορίας εξάγονταν στην Ευρώπη, μέσω των εξορισμένων, με την Ελβετία να αποτελεί το βασικό τόπο υποδοχής αυτών. Οι πολιτικές διεργασίες και η πάλη γραμμών εκεί συνεχιζόταν με πυρετώδεις ρυθμούς. Ειδικότερα στο αναρχικό κίνημα, μετά τη συντριβή των επαναστατών της Κομμούνας του Παρισίου (1871), ενισχύθηκαν οι τάσεις για "προπαγάνδα με τη δράση", δηλαδή οι τάσεις για συγκρότηση μυστικών ολιγομελών ένοπλων οργανώσεων που θα αναλάμβαναν άμεσα δράση, με "δυναμίτη και ρεβόλβερ", εγκαταλείποντας τη μαζική δράση της προετοιμασίας της γενικής επανάστασης, στην οποία στράφηκαν με πιο συγκροτημένους όρους πια οι Μαρξιστές.

Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η παθητικότητα των μαζών που επιβάλλεται από την εξουσία (δημοκρατική ή δεσποτική) μπορεί να μεταβληθεί από το παράδειγμα αποφασισμένων και πρόθυμων για θυσία επαναστατών που δρουν συνωμοτικά και τρομοκρατικά ("τερροριστές") χτυπώντας έμψυχους και άψυχους στόχους του συστήματος: Βασιλιάδες, αξιωματούχους, στρατόπεδα, εγκαταστάσεις, κτήρια κλπ. Σημασία για τους τερροριστές δεν έχει ο μακράς διάρκειας πολιτικός αγώνας, αλλά η παράνομη πράξη αυτή καθεαυτή, που αμφισβητεί άμεσα τη νομιμότητα, που όσο πιο ηχηρή είναι τόσο πιο σαφές το μήνυμα που στέλνει. Η δε κλιμάκωση της δράσης μπορεί αφενός να σπείρει τον τρόμο στους αξιωματούχους του καθεστώτος και αφετέρου να αποδείξει την ανικανότητα της εξουσίας να ελέγξει την κοινωνία η οποία έτσι θα εξεγερθεί. Αυτές ήταν και οι απόψεις των Γκεμιτζήδων.

Μερικοί από τους Γκεμιτζήδες

Οι Μακεδόνες αναρχικοί από το 1900 σχεδίαζαν να χτυπήσουν στόχους ευρωπαϊκού και οθωμανικού ενδιαφέροντος. Το αρχικό τους πλάνο ήταν να εκτελέσουν τον Σουλτάνο, να ανατινάξουν την Οθωμανική Τράπεζα της Κωνσταντινούπολης και τα γραφεία του Μονοπωλείου Καπνού, καθώς και διάφορους άλλους στόχους στη Θεσσαλονίκη. Ο Μερτζάνωφ ασχολήθηκε με την Πόλη και ο Ορτζέττο με τη Θεσσαλονίκη. Σύντομα, ο σχεδιασμός στην Κωνσταντινούπολη ματαιώθηκε για διάφορους λόγους, και προκρίθηκε η δράση στη Θεσσαλονίκη που άλλωστε βρισκόταν και στο επίκεντρο των πολιτικών αντιπαραθέσεων.

Ο στόχος στη Θεσσαλονίκη δεν ήταν ένας. Αρχικά νοίκιασαν ένα μαγαζί απέναντι από την εκεί Οθωμανική Τράπεζα όπου έσκαψαν λαγούμια μέχρι απέναντι για να βάλουν δυναμίτη στα θεμέλια. Αποφασίστηκε επίσης να τοποθετηθούν βόμβες σε διάφορες εγκαταστάσεις και κτήρια. Η ΒΜΡΟ διαμήνυσε στους Γκεμιτζήδες να κάνουνε λίγο υπομονή γιατί και οι ίδιοι προετοιμάζανε αυτό που αργότερα έγινε γνωστό ως Εξέγερση του Ίλιντεν. Όμως αυτοί είχαν το δικό τους πρόγραμμα. Το μόνο που έκαναν ήταν να ειδοποιήσουν τρεις μέρες πριν τα γεγονότα τα στελέχη του ΒΜΡΟ ώστε να κρυφτούν ενόψει των επερχόμενων συλλήψεων.

Στις 28 Απρίλη 1903 ξεκινάει το μπαράζ επιθέσεων που συντάραξε τη πόλη. Ο Πάβελ Σάτεφ ανεβαίνει στο γαλλικό πλοίο "Γκουαλντακιβίρ" και αφήνει βόμβα που το βυθίζει χωρίς νεκρούς. Το βράδυ επιχειρείται η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γραμμής από Αλεξανδρούπολη αλλά ο μηχανοδηγός καταφέρνει να κρατήσει το τρένο στις ράγες. Στις 29 Απρίλη ο Κίρκωφ ανατινάζει τις εγκαταστάσεις αερίου της πόλης για να δημιουργηθεί γενικό μπλακ άουτ. Ο Ορτζέττο βάζει το φουρνέλο και ανατινάζει την Οθωμανική Τράπεζα, η οποία καταστρέφεται ολοσχερώς. Ο Μίλαν Αρσώφ πετάει βόμβα στο καφενείο "Αλάμπρα" και το ίδιο βράδυ διάφορες βόμβες εκρήγνυνται σε διάφορα μέρη της Θεσσαλονίκης. Την επόμενη μέρα επιχειρήθηκε να ανατιναχτεί και το τηλεγραφείο. Ο Οθωμανικός στρατός ξεχύθηκε στους δρόμους όπου ακολούθησαν συγκρούσεις με τους αναρχικούς. Εκατοντάδες Μακεδόνες και Βούλγαροι, μέλη και συμπαθούντες του ΒΜΡΟ [10], συνελήφθησαν στα τρία Βιλαέτια μετά την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου. Απ' τη μικρή συνωμοτική ομάδα, που εξαρθρώθηκε πλήρως, βρήκαν το θάνατο οι Ορτζέττο, Κίρκωφ, Μέτσεφ, Πίνγκωφ, Τράικωφ, Τράτσκωφ και Τσβέτκωφ. Οι Άρσωφ, Μποσνάκωφ, Μπογκντάνωφ και Σάτεφ συνελήφθησαν και εξορίστηκαν. Οι δυο τελευταίοι επιβίωσαν και ελευθερώθηκαν μετά την αμνηστία που έδωσαν οι Νεότουρκοι το 1908 [11]. Ποτέ δε έγινε γνωστός ο ακριβής αριθμός των νεκρών και τραυματιών κατά τη διάρκεια των γεγονότων.

Η σύντομη ιστορία της αναρχικής ομάδας των Γκεμιτζήδων απέδειξε ορισμένα πράγματα. Καταρχήν τόνισε το ανεδαφικό της θεωρίας που λέει ότι μια "φωτισμένη" ομάδα μπορεί με τη δράση της να εκβιάσει γεγονότα που κυοφορούνται αργά και βασανιστικά. Καμία εξέγερση δεν ακολούθησε τη βομβιστική δράση, ούτε καν στρατολογήθηκαν νέα μέλη. Η ομάδα αντιθέτως διαλύθηκε και δεν ξαναεμφανίστηκε. Ο δε καιροσκοπισμός της, απ' τη στιγμή που οι Τσεντραλιστές προετοίμαζαν με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα εξέγερση (με πραγματικούς όρους)-και ειδοποιήσαν μάλιστα γι' αυτό-υποψίασε τους Οθωμανούς ότι κάτι χοντρό συμβαίνει στη Μακεδονία, δεδομένου ότι προφανώς γνώριζαν ή τουλάχιστον υποψιαζόταν τις διασυνδέσεις ΒΜΡΟ-Γκεμιτζήδων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ενισχύσουν τις φρουρές τους.

Η τελική αναμέτρηση και οι κατοπινές εξελίξεις
Το επαναστατικό κρεσέντο κορυφώθηκε τον Ιούλη του 1903 με την εξέγερση του Ίλιντεν (σημαίνει του Προφήτη Ηλία). Οι ένοπλες ομάδες της ΒΜΡΟ επιτέθηκαν συντονισμένα σε οθωμανικές φρουρές στην περιοχή του Μοναστηρίου και με τη συμπαράσταση του ντόπιου πληθυσμού κήρυξαν τη "Δημοκρατία του Κρούσεβο", την πρώτη-και τελευταία-προσπάθεια για ένα ανεξάρτητο μακεδονικό κράτος. Μετά από δέκα μέρες ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις σε ένα όργιο τρομοκρατίας και σφαγών κατέπνιξαν το κίνημα.

Η Μακεδονία μετά το Β'Βαλκανικό Πόλεμο

Η ήττα του Ίλιντεν προκάλεσε μια χιονοστιβάδα εξελίξεων. Καταρχήν η ΒΜΡΟ κατέγραψε μια πολιτικοστρατιωτική ήττα και ως αποτέλεσμα διασπάστηκε σε αριστερή πτέρυγα (οι Φεντεραλιστές που ήταν υπέρ της αυτοδιάθεσης) και σε δεξιά πτέρυγα (οι Τσεντραλιστές που προσέβλεπαν πλέον στη Βουλγαρία). Δεύτερον, με πρόσχημα τις σφαγές και τις καταστροφές από τους Οθωμανούς, οι Μεγάλες Δυνάμεις πέτυχαν τη "διεθνοποίηση" του Μακεδονικού προβλήματος στέλνοντας τοποτηρητές-πράκτορες στη Θεσσαλονίκη οι οποίοι άρχισαν να δουλεύουν για την οριστική διευθέτησή του, δηλαδή το διαμελισμό της επαρχίας και την προσάρτηση στις γειτονικές χώρες. Τρίτον, η ήττα των κομιτάτων που η Βουλγαρία υποστήριζε ή θεωρούσε πως αντικειμενικά της δημιουργούσαν προϋποθέσεις ευνοϊκής για αυτήν επίλυσης του Μακεδονικού, δημιούργησε πολιτικό κενό το οποίο έσπευσε άμεσα να καλύψει το ελληνικό κράτος. Τον επόμενο χρόνο η ελληνική κυβέρνηση έστειλε τα πρώτα αποσπάσματα με επικεφαλής τον Παύλο Μελά (Μίκη Ζέζα). Ο Μακεδονικός Αγώνας, όπως ονομάστηκε στην Ελλάδα, δηλαδή η γενικευμένη ένοπλη αντιπαράθεση όλων με όλους, μόλις άρχιζε. Και τελείωσε με τον Β' Βαλκανικό Πόλεμο, με το αντίθετο αποτέλεσμα που οραματίστηκαν (και) οι Γκεμιτζήδες, δηλαδή την αυτονομία της Μακεδονίας.

Τελικά, οι αναρχικοί της Θεσσαλονίκης βρέθηκαν στη μέση  μιας σύγκρουσης που δεν είχε τα χαρακτηριστικά που θα τους επέτρεπαν να παίξουν κάποιο σημαντικό ρόλο. Όταν στο βάλτο παλεύουν τα βουβάλια την πληρώνουν τα βατράχια, λέει η παροιμία. Αφουγκράστηκαν μεν τις επαναστατικές διαθέσεις ενός λαού που ασφυκτιούσε στο πολιτικό και διοικητικό σύστημα των Οθωμανών, όμως το παιχνίδι δεν παιζόταν τότε με τον τρόπο που αυτοί θέλανε. Ούτε καν στην πόλη που αυτοί διάλεξαν να δράσουν. Και αυτό το πλήρωσαν με τη ζωή τους.

Άγαλμα των Γκεμιτζήδων στα Σκόπια

 Σημειώσεις

[1]: Οι Οθωμανοί είχαν διενεργήσει μια απογραφή το 1902 καταμετρώντας με τις τότε μεθόδους μόνο τον αρσενικό πληθυσμό: 80.000 στην πόλη και 125.000 στον καζά (που αποτελείται από τη Θεσσαλονίκη και τα γύρω χωριά. Πάνω-κάτω, ο Καζάς αντιστοιχεί σε νομό, το Σαντζάκι στην περιφέρεια και το Βιλαέτι σε επαρχία). Οι πληθυσμοί στις απογραφές της Υψηλής Πύλης καταγράφονταν βάσει του θρησκεύματος.

[2]: Ο εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης αποτελούνταν από τους Σεφαραδίτες με προέλευση από την Ιβηρική Χερσόνησο και γλώσσα λατινογενή, τους Ασκεναζίτες με προέλευση από την Κεντρική Ευρώπη με γλώσσα γερμανογενή, τους Ρωμανιώτες που ήταν οι πιο παλιοί και μιλούσαν ελληνικά, και τους Ντονμέδες που ήταν εξισλαμισμένοι.
[3]: Το Κομιτάτο "Ένωση και Πρόοδος", όπως ονομαζόταν.

[4]: Στην Ελβετία ανά διαστήματα βρέθηκαν όλοι οι αρχηγοί όλων των τάσεων του ρωσικού επαναστατικού κινήματος: Λένιν, Πλεχάνωφ, Μαρτώφ, Τσερνώφ, παλιότερα οι αναρχικοί Μπακούνιν και Κροπότκιν.
[5]: Ανατολικό Ζήτημα βαφτίστηκε η πιθανή διάδοχη κατάσταση μετά το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

[6]: Αυτοί ήταν οι Τατάρτσεφ (από το Ρέσεν- σήμερα στη ΠΓΔΜ), Ντάμε Γκρούεφ (Σμίλεβο-ΠΓΔΜ), Γκότσε Ντέλτσεφ (Κιλκίς-Ελλάδα), Πέταρ Ποπάρσωφ (Μπογκομίλα ΠΓΔΜ), Οβάν Χατζηνικόλωφ (Κιλκίς-Ελλάδα), Χρίστο Μπαταντζίεφ (Γουμένισσα-Ελλάδα) και Αντών Δημήτρωφ (Λήτη-Ελλάδα).
[7]: Το 1878 με τη συνθήκη του Βερολίνου, η Οθωμανική Αυτοκρατορία υποχρεώθηκε να παραχωρήσει αυτονομία στην Ανατολική Ρωμυλία με πρωτεύουσα το Πλόβντιβ. Το 1885 η Βουλγαρία υποκίνησε πραξικόπημα και κατάφερε την προσάρτησή της. 
[8]: Ονομάστηκαν Γκεμιτζήδες (βαρκάρηδες) επειδή "εγκαταλείπουν την καθημερινότητα και τα όρια της έννομης τάξης και σαλπάρουν με μια βάρκα στις ελεύθερες και άγριες θάλασσες της παρανομίας". Από το "Οι Βαρκάρηδες. Η μηδενιστική ομάδα της Θεσσαλονίκης 1898-1903". εκδ. Δαίμων του Τυπογραφείου.
[9]: Η βασική αναρχική οργάνωση που δραστηριοποιούνταν στη Βουλγαρία και στη Μακεδονία ήταν το Μυστικό Επαναστατικό Κομιτάτο Μακεδονίας (ΜΤΡΚ). Ιδρύθηκε στη Φιλιππούπολη (Πλοβντίβ) στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και σύντομα απέκτησε παράρτημα και στην Ελβετία. Η οργάνωση αυτή έδρασε και εντός του ΒΜΡΟ για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και την αυτονόμηση της περιοχής. Οι Γεμιτζήδες αποτέλεσαν ουσιαστικά τον πυρήνα Θεσσαλονίκης.
[10]: Η σημαντικότερη απώλεια ενόψει της προετοιμαζόμενης εξέγερσης του Ιλιντεν ήταν του Γκότσε Ντέλτσεφ, σημαντικού στελέχους της ΒΜΡΟ και φανατικού υπερμάχου της αυτονομίας της Μακεδονίας, σε ενέδρα της οθωμανικής χωροφυλακής. Φημολογήθηκε ότι τον κάρφωσαν Βερχοφιστές. 
[11]: Ο Πάβελ Σάτεφ αργότερα προσέγγισε τους κομμουνιστές και μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο χρημάτισε στέλεχος της πρώτης κυβέρνησης της Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Διώχτηκε από τον Τίτο όταν ο Σάτεφ τον κατηγόρησε ότι πρόδωσε την αυτονομία των Μακεδόνων ασκώντας μια πολιτική σερβοποίησής τους.