25 Μάρτη 1943. Ηρωικοί γιορτασμοί μέσα στην τριπλή Κατοχή

Στην περίοδο της Κατοχής, η επέτειος της επανάστασης του 1821 γιορτάστηκε με τρόπο διαφορετικό από τους συνήθεις εορτασμούς των προηγούμενων χρόνων. Παλιότερα πρωταγωνιστούσε το εθνικιστικό στοιχείο και η εκμετάλλευση, από τις κυβερνήσεις και την αστική τάξη, της εξέγερσης που σηματοδότησε την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Όμως η ναζιστική κατοχή της χώρας έδωσε ένα διαφορετικό νόημα στην επέτειο. Γι’ αυτό ο γιορτασμός της έπρεπε να γίνει με πρωτοβουλία του ίδιου του λαού και όχι των δωσιλογικών κυβερνήσεων που υπηρετούσαν πιστά τους νέους κατακτητές. Έτσι το ΕΑΜ, η ΟΚΝΕ, το ΕΑΜ Νέων και αργότερα η ΕΠΟΝ ανέλαβαν να οργανώσουν το δύσκολο εγχείρημα του αγωνιστικού γιορτασμού της επετείου -όπως και της 28^ης Οκτώβρη- μέσα σε απαγορεύσεις και κυριολεκτικά κάτω από τα όπλα των κατακτητών. Οι γιορτασμοί μετατράπηκαν σε παλλαϊκές αντικατοχικές κινητοποιήσεις. Ο ελληνικός λαός συνέδεσε το 1821 με την Εθνική Αντίσταση και τον αγώνα για Ανεξαρτησία ως όρο για το στόχο της Λαϊκής Κυριαρχίας.

Ο στόχος αυτών των εκδηλώσεων ήταν να τονώσουν το ηθικό των κατοίκων στις πόλεις και να δηλώσουν στον κατακτητή και τις κατοχικές κυβερνήσεις των δωσιλόγων ότι ο ελληνικός λαός θα αντισταθεί με κάθε τρόπο.

Η πρώτη προσπάθεια έγινε στις 28 Οκτώβρη 1941 με πρωτοβουλία του ΕΑΜ και της ΟΚΝΕ. Συγκεντρώθηκαν στο Σύνταγμα 5 χιλιάδες και τότε ακούστηκε για πρώτη φορά το σύνθημα «Λευτεριά στο λαό, Θάνατος στο Φασισμό». Η διαδήλωση κατέληξε σε οδομαχίες με πολλούς τραυματίες.

Στις 25 Μάρτη του 1942 η παρουσία χιλιάδων φοιτητών που αποδοκίμασαν τον κατοχικό πρωθυπουργό Τσολάκογλου στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας τον ανάγκασε να αποχωρήσει. Η συγκέντρωση μετατράπηκε σε μαζική διαδήλωση που χτυπήθηκε άγρια από τους ιταλούς καραμπινιέρους χωρίς όμως να διαλυθεί. 150 φοιτητές φυλακίστηκαν.

Την 28^η Οκτώβρη της ίδιας χρονιά και πάλι ο ελληνικός λαός βγήκε στους δρόμους και διαδήλωσε δίνοντας σκληρή μάχη.

Όμως η 25^η Μάρτη του 1943 ήταν αυτή που έμεινε στην ιστορία με τις τεράστιες κινητοποιήσεις σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις. Ο ελληνικός λαός ήδη μετρούσε σημαντικές επιτυχίες με τη μάχη για τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης που ξεκίνησε λίγες μέρες νωρίτερα αλλά και τις νίκες του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο. Πρόσφατη ήταν και η ίδρυση της ΕΠΟΝ.

Οι συγκεντρώσεις είχαν απαγορευτεί για την ημέρα εκείνη από τις κατοχικές αρχές. Όμως τον τελευταίο λόγο είχε το ΕΑΜ και η ΕΠΟΝ που όλο το προηγούμενο διάστημα εργάστηκαν μέρα νύχτα για την οργάνωση της κινητοποίησης. Τυπώθηκαν χιλιάδες προκηρύξεις, κολλήθηκαν αφίσες και οι τοίχοι της Αθήνας γέμισαν συνθήματα. Την 25^η Μάρτη, σε όλη την Αθήνα υψώθηκαν ελληνικές σημαίες και δεκάδες χιλιάδες λαού με πρωτοπόρους νέους και νέες ξεχύθηκαν στους δρόμους της πόλης. Στη διαδρομή, περνώντας μπροστά από τις προτομές και τα αγάλματα ηρώων του '21 κατέθεταν στεφάνια. Η τεράστια διαδήλωση -ο Θ. Χατζής αναφέρεται σε 200 χιλιάδες- δεν άργησε να μετατραπεί σε σύγκρουση. Μια λαοθάλασσα που ξεκινούσε από τις συνοικίες πλημμύρισε την Πανεπιστημίου και την Ομόνοια.

Στο Σύνταγμα οι ιταλοί καραμπινιέροι επιτέθηκαν στο άοπλο πλήθος με σπαθιά, πιστόλια και χειροβομβίδες, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Οι διαδηλωτές γρήγορα ανασυντάσσονταν και σε πολλές περιπτώσεις αφόπλισαν τους Ιταλούς. Στεφάνωσαν το άγαλμα του Κολοκοτρώνη στη Σταδίου και του Ρήγα στα Προπύλαια. 50 χιλιάδες από αυτούς κατέληξαν τελικά στο Πεδίο του Άρεως όπου δέχτηκαν νέα επίθεση από τους Ιταλούς χωρίς να διαλυθούν. Οι συγκρούσεις κράτησαν όλη την ημέρα. «Δεν γιόρταζαν. Ξανάφτιαχναν το '21» θα γράψει αργότερα για τη διαδήλωση αυτή ένας ΕΠΟΝίτης. Οι εκτιμήσεις για τους νεκρούς διαφέρουν. Επίσημα αναφέρονται 4 νεκροί, αλλά πολλοί τους ανεβάζουν σε δεκάδες.

Αντίστοιχες ήταν οι εκδηλώσεις και στη Θεσσαλονίκη. Με πρωτοβουλία του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ ανακοινώθηκε στην παράνομη εφημερίδα του ΕΑΜ Μακεδονίας «Ελευθερία» το κάλεσμα για τον παλλαϊκό ξεσηκωμό. Αξίζει να αναφέρουμε μερικά αποσπάσματα από το πρωτοσέλιδό της:

«25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821: Μέρα Ανάστασης του Γένους μας. Σαν τέτοια μέρα οι ηρωικοί προπάτορές μας έσπασαν τα δεσμά μιας μαύρης, σκοτεινής και πολύχρονης σκλαβιάς και με το γιαταγάνι στο χέρι αγωνίσθηκαν επτά ολόκληρα χρόνια για να μας δώσουν το πιο πολύτιμο που έχουμε σε τούτη τη γη, τη λευτεριά.

25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1943: Καινούρια μέρα δόξας!

Ο αδάμαστος ελληνικός λαός σπάει τα δεσμά της σκλαβιάς και, συνεχιστής των πιο λαμπρών και ηρωικών παραδόσεων του 1821, ξεχύνεται από τα βουνά και τις αετοράχες και με το κοφτερό του γιαταγάνι εκδικείται τους νέους τυράννους…

Ο ελληνικός Λαός το πήρε απόφαση: Λευτεριά ή Θάνατος. Ενωμένος κάτω από τη δοξασμένη πια σημαία του ΕΑΜ, θα συντρίψει κάθε αντίδραση των κατακτητών και των οργάνων τους…»

Οι κινητοποιήσεις ξεκίνησαν την προηγούμενη μέρα (24 Μάρτη) στο Πειραματικό Σχολείο του ΑΠΘ όπου πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις με χιλιάδες φοιτητές. Ο φοιτητής της Νομικής Λεόντιος Τριανταφυλλίδης στην ομιλία του σύνδεσε το '21 με την Αντίσταση ενάντια στο ναζισμό και με τους νέους αγώνες για την Ανεξαρτησία. Μετά το τέλος της φλογερής ομιλίας του οι φοιτητές ξεκίνησαν πορεία που κατέληξε σε συγκρούσεις με γερμανούς στρατιώτες οι οποίοι χρησιμοποίησαν πυροβόλα.

Την 25^η Μάρτη ένα τεράστιο πλήθος ξεκίνησε από την Αχειροποίητο και την Αγία Σοφία και πλημμύρισε τους δρόμους της πόλης. Η πορεία είχε κατεύθυνση, μέσω της Λεωφόρου Νίκης, προς το Λευκό Πύργο. Ήταν τόσο μεγάλο το πλήθος που ο Άνθιμος Χατζηανθίμου, γραμματέας της ΕΠΟΝ, αναφέρει σε κατοπινή συνέντευξή του πως όταν οι πρώτοι έφτασαν στο άγαλμα του Βότση (κοντά στο Λευκό Πύργο) οι τελευταίοι δεν είχαν ακόμα ξεκινήσει από την πλατεία της Αγίας Σοφίας. Στο άγαλμα του Βότση, ο ίδιος κατέθεσε στεφάνι και εκφώνησε τον παρακάτω όρκο: «Ορκιζόμαστε στην ιερή μνήμη των ηρώων του '21 ότι θα πολεμήσουμε με όλες μας τις δυνάμεις ενάντια στους γερμανούς κατακτητές και τους συνεργάτες τους, για να απελευθερώσουμε την Ελλάδα. Δε θα φεισθούμε ακόμα και την ίδια τη ζωή μας (…) Ορκιζόμαστε ότι ακόμα και με το όπλο στο χέρι θα απελευθερώσουμε την πατρίδα μας. Ζήτω ο ελληνικός λαός, ζήτω το ΕΑΜ, κάτω οι γερμανοί κατακτητές».

Η διαδήλωση συνεχίστηκε κυριολεκτικά «κάτω από τα έκπληκτα βλέμματα των πάνοπλων γερμανών στρατιωτών και δίπλα στις ερπύστριες των τανκς του Γ΄ Ράιχ», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε σχετικό κείμενό του ο Σπύρος Κουζινόπουλος. Οι διαδηλωτές πέρασαν μπροστά από το σπίτι του καθηγητή φιλοσοφίας Χαράλαμπου Θεοδωρίδη στη σημερινή Αλεξάνδρου Σβώλου (τότε οδός Πολωνίας), ο οποίος βγήκε στο μπαλκόνι και πέταξε στους φοιτητές του μια ελληνική σημαία, γεγονός που έχει αποτυπωθεί από το φωτογραφικό φακό. Ας δούμε πώς περιγράφει ο Γ. Καφταντζής το γεγονός:

«25^η Μαρτίου 1943. Κατοχή. Οι φοιτητές γιορτάζουν την εθνική επέτειο. Από το άγαλμα του Βότση ανηφορίσαμε για το Πανεπιστήμιο. Περνώντας την οδό Πολωνίας, βγάλαμε με τις φωνές και τα τραγούδια μας τον Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Χρίστο Θεοδωρίδη στο μπαλκόνι του. Δεν μπορούσε να μιλήσει από τη συγκίνηση, μόνο χαιρετούσε δακρυσμένος. Και σε κάποια στιγμή φέρνει την κρυμμένη ελληνική σημαία του σπιτιού του και μας την πετάει. Την πήραμε, γονατίσαμε όλοι και ψάλαμε τον εθνικό ύμνο. Ύστερα κινήσαμε να τυλίξουμε με τη σημαία αυτή το άγαλμα του Μακεδόνα ήρωα του 1821 Καρατάσιου, απέναντι από το Πανεπιστήμιο». (Γ. Καφταντζής, «Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της Κατοχής»). Η πορεία κατέληξε στο Διοικητήριο.

Να αναφέρουμε ότι η διαδήλωση της 25^ης Μάρτη του 1943 στη Θεσσαλονίκη οργανώθηκε από το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης, με επικεφαλής, εκτός από τον Χατζηανθίμου, πολλούς φοιτητές όπως ο μεγάλος ποιητής της μεταπολεμικής γενιάς Μανόλης Αναγνωστάκης, ο φοιτητής Νομικής Γιώργος Καφταντζής και μετέπειτα λογοτέχνης και άλλοι που αργότερα έμειναν στην ιστορία εκτός από την πολιτική τους δράση και για την αξιοσημείωτη λογοτεχνική και επιστημονική τους καταξίωση.

Διαδηλώσεις έγιναν τη μέρα εκείνη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας αλλά και σε πολλά χωριά της υπαίθρου που είχαν απελευθερωθεί από τον ΕΛΑΣ.

Τεράστια ήταν η προσφορά της νεολαίας στα ηρωικά αυτά ξεσπάσματα του λαού μας. Χιλιάδες ήταν οι φοιτητές και οι μαθητές που βρήκαν τη δύναμη να ορθώσουν τα κορμιά τους μπροστά στους πάνοπλους κατακτητές για να κρατήσουν ζωντανή τη φλόγα του αγώνα. Δεν δίστασαν να προσφέρουν τα νιάτα τους και τη ζωή τους για τη λευτεριά.

Και δεν ήταν μόνο η περίοδος της κατοχής που η νεολαία της πατρίδας μας μπήκε μπροστά. Σε πολλές περιπτώσεις οι αγώνες των νέων πυροδότησαν εργατικές και λαϊκές διαμαρτυρίες. Τα επόμενα χρόνια σημαδεύτηκαν από νεολαιίστικα ξεσπάσματα ενάντια στους φονιάδες των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ και ενάντια στο ξεπούλημα της Κύπρου. Η νεολαία ήταν αυτή που πρωτοστάτησε στο Πολυτεχνείο το 1973, αλλά και στους αγώνες της μεταπολίτευσης ενάντια στο νόμο 815, στις αντιιμπεριαλιστικές διαδηλώσεις του 1980 με τους νεκρούς Ι. Κουμή και Σ. Κανελλοπούλου, στις φοιτητικές και μαθητικές καταλήψεις του 1990-91, στους αγώνες των φοιτητών ενάντια στην κατάργηση του άρθρου 16 αλλά και στις μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις των ημερών μας για το έγκλημα στα Τέμπη.

Πηγές:

«Φάρος του Θερμαϊκού» http://farosthermaikou.blogspot.com/

«Στην Ελλάδα του Χίτλερ», M. Mazower, Αλεξάνδρεια

«Η ελληνική αντίσταση 1940-44» τομ. Α, Α. Κέδρος, Θεμέλιο

Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», τομ. Β, Θ. Χατζής, Δωρικός

Βίντεο: ΕΑΜ-ΕΠΟΝ:25η Μαρτίου1943 Διαδηλώσεις Αθήνα Θεσσαλονίκη – YouTube

Σ.Σ.

Προλεταριακή Σημαία