Του Δ.Παυλίδη *
Φέτος το καλοκαίρι συμπληρώθηκαν 60 χρόνια από τα αποκαλούμενα ως Ιουλιανά γεγονότα του 1965. Την σφοδρότερη πολιτική κρίση του μετεμφυλιακού αστικού καθεστώτος η οποία πυροδότησε την πιο εκτεταμένη πολιτικό-κοινωνική διαμαρτυρία, λαϊκή κινητοποίηση και αναμέτρηση με τις δυνάμεις εκείνες, εσωτερικές και εξωτερικές, που το στήριζαν και το υπερασπίζονταν. Πολύ σύντομα μια περιγραφή ορισμένων από τα κεντρικά γεγονότα στην αστική πολιτική σκηνή. Το βράδυ της 15ης Ιουλίου ο Γ. Παπανδρέου, πρωθυπουργός και επικεφαλής της Ένωσης Κέντρου που είχε κερδίσει ισχυρή πλειοψηφία 171 εδρών στις εκλογές της 16ης του Φλεβάρη του 1964υποβάλλει την παραίτηση του στον βασιλιά Κωνσταντίνο. Αποτέλεσμα της ρήξης που επήλθε ύστερα από την άρνηση του τελευταίου να αναλάβει το υπουργείο Άμυνας ο πρωθυπουργός, αντικαθιστώντας τον Πέτρο Γαρουφαλιά, σημαίνοντα παράγοντα του Κέντρου που όμως είχε συνταχθεί με τα Ανάκτορα στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ και στην διαμάχη που είχε προκύψει ανάμεσα στο Παλάτι και τον Παπανδρέου για τον έλεγχο του στρατού. Σχεδόν αμέσως ο Κωνσταντίνοςέδωσεεντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον πρόεδρο της Βουλής και ακαδημαϊκό Γεώργιο Αθανασιάδη - Νόβα, η κυβέρνηση του οποίου ονομάστηκε η πρώτη των αποστατών και ορκίστηκε στις 16 Ιουλίου. Επιβίωσε σχεδόν μόνο τρεις βδομάδες. Καταψηφίστηκε στις 5 Αυγούστου. Ακολουθεί μια αποτυχημένη διερευνητική εντολή στο ηγετικό στέλεχος της Ένωσης Κέντρου, Στέφανο Στεφανόπουλο και στις 18 Αυγούστου παίρνει την βασιλική εντολή ο παλιός σοσιαλιστής, στέλεχος και αυτός της Ε.Κ. Ηλίας Τσιριμώκος. Η δεύτερη κυβέρνηση αποστατών που σχηματίζει καταψηφίζεται στις 28 Αυγούστου. Στις 17 του Σεπτέμβρη ξαναπαίρνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης ο Στέφανος Στεφανόπουλος η οποία συγκέντρωσε στην ψηφοφορία της 25ης Σεπτεμβρίου την οριακή πλειοψηφία με 152 ψήφους ύστερα από έντονο παρασκήνιο, εξαγορές, ισχυρή παρέμβαση των Αμερικανών και βέβαια παραγόντων της αστικής τάξης. Η κυβέρνηση Στεφανόπουλου επιβίωσε μέχρι τις 20 του Δεκέμβρη 1966, όταν κατόπιν συμφωνίας Γεωργίου Παπανδρέου, Παναγιώτη Κανελλόπουλου και Ανακτόρων ανέλαβε η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου με προοπτική να οδηγήσει την χώρα σε εκλογές.
Από την επόμενη της παραίτησης του Παπανδρέου ξεκινά ένα κύμα διαρκώς ογκούμενων διαδηλώσεων τόσο στην Αθήνα όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Στις 19 Ιουλίου γίνεται η πρώτη ογκώδης συγκέντρωση στην Αθήνα με αφορμή την κάθοδο του Παπανδρέου από το Καστρί. Στις 21 Ιουλίου πραγματοποιείται το δεύτερο, μεγαλύτερο, συλλαλητήριο στην συνέχεια του οποίου όταν η αστυνομία θα εμποδίσει την διαδήλωση στην Βουλή και της επιτεθεί με πρωτοφανή αγριότητα, σκοτώνεται ο Σωτήρης Πέτρουλας. Από εκεί και πέρα και μέχρι την 25ηΣεπτεμβρίου το κύμα συγκεντρώσεων , των κάθε μορφής διαμαρτυριών, των μεγάλωνδιαδηλώσεων και των απεργιών κορυφώνεται. Συνέχισε για διάστημα περίπου 70 ημερών, συγκλόνισε την χώρα και κόπασε μόνο μετά την ψήφιση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου. Η κορύφωση του μπορεί να προσδιοριστεί γύρω στις 20 με 22 Αυγούστου όταν υπήρξε και μια από τις πιο σκληρές επιχειρήσεις αστυνομικής τρομοκρατίας στο κέντρο της Αθήνας. Βέβαια η σταδιακή εξάντληση αυτού του μεγάλου κύματος-λαϊκού κινήματος δεν έγινε μόνο κάτω από το βάρος της καταστολής αλλά και από τις πολιτικές και οργανωτικές προϋποθέσεις και τα όρια που είχε σε συνδυασμό με τις γενικές συνθήκες και τους ταξικούς συσχετισμούς της περιόδου.
Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο επικεντρώνει την έρευνα και την ανάλυση του ο Κωνσταντίνος Λαμπράκης στο βιβλίο που κυκλοφόρησε τον περασμένο Απρίλιο από τις εκδόσεις «Τόπος»με τίτλο «Παρεμποδίζοντας την Αποστασία. Ιουλιανά 1965: Κοινωνική διαμαρτυρία και Αριστερά»Το κείμενο βασίστηκε στη διδακτορική διατριβή στο ΠάντειοΠανεπιστήμιο με τίτλο«Ιουλιανά 1965: Η κοινωνική διαμαρτυρία, οι προϋποθέσεις της και η πολιτική της διαμεσολάβηση». Σε αυτό, γίνεται πρώτα μια σύντομηαλλά περιεκτική αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο της εξεταζόμενης περιόδου τόσο στο διεθνές περιβάλλον όσο και στις πολιτικές εξελίξεις στην μετεμφυλιακή Ελλάδα. Ο συγγραφέας κάνει ιδιαίτερη αναφορά στα κοινωνικά κινήματα (εξεγέρσεις, κύκλοι διαμαρτυρίας) στον δυτικό κόσμο της δεκαετίας του 1960. Και πράγματι πέρα από την ιδιαίτερη περίπτωση της Ελλάδας, τις χρόνιες αποστάσεις και καθυστερήσεις από τα καπιταλιστικά κέντρα αλλά και τις βαριές επιπτώσεις της ήττας του αριστερού-κομμουνιστικού κινήματος, πέρα δηλαδή από τα «εσωτερικά» χαρακτηριστικά του κινήματος των Ιουλιανών, στα όσα συνέβησαν στην μακρά δεκαετία του 60, όπως αποκαλείται η περίοδος, μπορεί κανείς να διακρίνει επιδράσεις και συσχετίσεις στην ( ή με την) ελληνική περίπτωση , καθιστώντας την μέρος του μεγαλύτερου κύκλου της παγκόσμιας αναταραχής. Ο Γιάννης Χοντζέας επισημαίνει χαρακτηριστικά σε ένα κείμενο του, πως σε αντίθεση με τις επιθυμίες και τις προσπάθειες των ηγετικών κύκλων και στην Δύση και στην Ανατολή ώστε να υπάρξουν συμφωνίες, διακανονισμοί, μοιράσματα, να επιβληθεί η σταθερότητα και η τάξη, να συγκρατηθούν ακόμη και να σβηστούν οι «σπινθήρες», η εικόνα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 60αλλά και στην συνέχεια της , ήταν εκείνη ενός κόσμου σε αναβρασμό. Παρά και ενάντια στην θέληση πολλών μεταξύ αυτών και της «κεφαλής» του κομμουνιστικού κινήματος. Ο συγγραφέας αναφέρει πως η δεκαετία σημαδεύτηκε από πέντε διακριτά κινήματα. Αυτά των πολιτικών δικαιωμάτων , του εργατικού, του αντιπολεμικού, το γυναικείο και της αντικουλτούρας. Ιδιαίτερηεπίδραση επιπλέον άσκησε το κίνημα ενάντια στην αμερικάνικη ανάμιξη και επέμβαση στο Βιετνάμ και βέβαια η ρήξη ανάμεσα στα ΚΚ της Σοβιετικής Ένωσης και της Κίνας και το γεγονός πως αυτή δεν έμεινε, προσθέτω, σε επίπεδο μόνο επιτελείων. Η Πολιτιστική Επανάσταση μετατράπηκε σε κίνηση εκατομμυρίων μαζών που επηρέασε πολύ κόσμο , ιδιαίτερα τους νέους, αρκετά μακρύτερα από τα όρια της Κίνας.
Όπως τονίζει και ο συγγραφέαςαλλά και έχουν παρατηρήσει και άλλοι που ξαναμελετούν την σχετική περίοδο των Ιουλιανών ενώ υπάρχει αρκετά πλούσια βιβλιογραφία για την πολιτική τους πλευρά , για τα όσα συνέβησαν ανάμεσα στα διάφορα κέντρα εξουσίας και επιρροής, για το παρασκήνιο (στον βαθμό βέβαια που το επιτρέπει μέχρι τώρα η πρόσβαση σε αρχεία και τεκμήρια, γιατί ακόμη δεν είναι πλήρης. Λόγου χάρη η περίπτωση των αμερικανικών αρχείων και όχι μόνο αυτών) και παρότι έχουν γίνει αρκετέςπροσπάθειες για την κοινωνική ερμηνεία τους, λείπουν εργασίες που να επιχειρούν την αναλυτική καταγραφή για την έκταση , την συμμετοχή , την διασπορά, τα χαρακτηριστικά και τα υποκείμενα των συγκρουσιακών γεγονότων στον δρόμο, γνώρισμα ιδιαίτερο και αρκετά χαρακτηριστικό των Ιουλιανών . Αυτό κατά την γνώμη μου δεν αποτελεί μια τυχαία ερευνητική έλλειψη. Συνδέεται άμεσα με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε τόσο η αστική πλευρά όσο και η ηγεσία της επίσημης αριστεράς τις μαχητικές διαδηλώσεις και τις συγκρούσεις στον δρόμο που ξέφευγαν τόσο πολιτικά όσο και οργανωτικά από τα ανεκτά όρια που η κάθε μια έθετε για την εξυπηρέτηση των στόχων της. Για την μια πλευρά ακόμη και για εκείνη την πτέρυγα που επιδίωκε να χρησιμοποιήσει τον λαό στα πλαίσια της ενδοαστικής διαμάχης, δηλαδή την Ένωση Κέντρου , το πεζοδρόμιο, η κάθοδος στον δρόμο με επιμονή και μαχητικό πνεύμα χιλιάδων πολιτών , η συνένωση σε αυτό το πεδίο των νέων με τους εργάτες , η αναπότρεπτη ριζοσπαστικοποίηση στην διάρκεια των συγκρούσεων με την αστυνομία , αποτελούσε όπως και συνεχίζει να αποτελεί έναν εφιάλτη. Για την πλευρά της επίσημης Αριστεράς , της ηγεσίας της ΕΔΑ τότε, ήταν κάτι το επικίνδυνο και ανεπιθύμητο σε σχέση με την βασική γραμμή που κρατούσε. Δηλαδή της δημοκρατικής ομαλότητας, της συνεργασίας με την Ένωση Κέντρου και της προσδοκίας για την ειρηνική μετεξέλιξη του μετεμφυλιακούκαθεστώτος σε μια αστική δημοκρατία χωρίς περιορισμούς και απαγορεύσεις.
Στην εργασία του ο Λαμπράκης δείχνει πως έκανε μια πολύ εκτεταμένηέρευναφέρνονταςπολλά στοιχεία από διαφορετικές πηγές αλλά και δημιούργησε χρήσιμες και ενδιαφέρουσες βάσειςδεδομένων συλλέγοντας και αξιοποιώντας τις αναφορές και τα δημοσιεύματα των εφημερίδων της εποχής. Πανελλαδικών και τοπικών. Ενδεικτικά αναφέρω. Την γεωγραφία και τους αριθμούς των πολιτικών συγκεντρώσεων σε όλη την χώρα , ανά περιοχή και γεωγραφικό διαμέρισμα. Ξεχωριστή αναλυτική αναφορά για το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήναςαλλά και την περίπτωσητης Θεσσαλονίκης. Ποιοι φορείςοργάνωσαν τις συγκεντρώσεις ανά πολιτική και κοινωνική κατηγορία. Συσχέτιση των κινητοποιήσεων με την οργανωτική ανάπτυξη της ΕΔΑ. Παρουσίαση ποσοτικών στοιχείων για τις απεργίες , για τον αριθμό των απεργών, για τους κλάδους που συμμετείχαν και την καμπύλη που διέγραψε το απεργιακό κίνημα σε αυτές τις 70 ημέρες, άλλα και σε όλο το 1965. Διερεύνηση για τα δίκτυα που οργάνωσαν και συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις και για τα υποκείμενα που έπαιρναν μέρος σε αυτές, για τα συνθήματα , για την συμμετοχή των φοιτητών και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης . Στο κεφάλαιο 4 με τίτλο«ΠαρεμποδίζονταςτηνΑποστασία , ο ρόλος των διαδηλώσεων σε ανοικτό χώρο» , το οποίο έδωσε και τον κεντρικό τίτλο συνολικά της μελέτης, ο Λαμπράκης παρουσιάζει και αναλύει τις διαδηλώσεις στο κέντρο της Αθήνας , τις τρεις φάσεις που ξεχωρίζουν σε αυτές σε συσχέτιση με την αντιμετώπιση που αυτές είχαν από τις δυνάμεις καταστολής και τα συγκρουσιακάχαρακτηριστικά που αυτές απέκτησαν εξαιτίας της . Οι διαδηλώσεις στο κέντρο της Αθήναςαποτέλεσαν τον κύριο παράγοντα σε αυτό που ονομάζει προσπάθεια παρεμπόδισης της Αποστασίας γύρω από τον οποίο εκτυλίχθηκε η στρατηγική της κρατικής βίας αλλά και η στάση των πολιτικώνδυνάμεων οι οποίες έπαιξαν ρόλο στην οργάνωση τους αλλά και στον περιορισμό τους. Σε αυτές εμφανίστηκε με πιο σαφή τρόπο ο ρόλος του αυθόρμητου με την είσοδο στο προσκήνιο των μαζών που προέρχονταν από τα κατώτερα λαϊκά στρώματα και την εργατική τάξη με επικεφαλής τους οικοδόμους. Οι τελευταίοι, από την μεγάληαπεργία του 1960 και στην συνέχεια, αναδείχθηκαν σε μια συμπαγή εργατική μάζαμε ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά η οποία είχε αποκτήσει δυναμική και εργατική αυτοσυνείδηση στην περίοδο της μεταπολεμικής αστικοποίησης και της «αντιπαροχής». Κορυφαία στιγμή αυτής της πρώτης φάσης των διαδηλώσεων και χαρακτηριστική περίπτωση προσπάθειας για την παρεμπόδιση της Αποστασίας ήταν η φοιτητικήδιαδήλωση της Τετάρτης 21 Ιουλίου η οποία επιχείρησε να πορευτεί προς το Σύνταγμα και την Βουλή και στην οποία δολοφονήθηκε ο ΣωτήρηςΠέτρουλας. Ο Πέτρουλας και ορισμένοι άλλοι πρωταγωνιστές εκείνης της διαδήλωσης είχαν ήδη βρεθεί αντιμέτωποι με την ηγεσία της ΕΔΑ και της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη στα πλαίσια των οργανώσεων της σπουδάζουσας. Του είχε μάλιστα απευθυνθείπροειδοποίηση διαγραφής η οποία αποσιωπήθηκε ως γεγονός μετά τον θάνατο του. Η συγχώνευση της Δημοκρατικής Κίνησης Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης με τη Νεολαία της ΕΔΑ τον Σεπτέμβρη του 1964 βρίσκει αντίθετη τη μεγάλη πλειοψηφία της σπουδαστικής οργάνωσης της Νεολαίας ΕΔΑ και σε αυτή την αντιπαράθεση ο Σωτήρης Πέτρουλας θα παίξει καθοριστικό ρόλο. Οι διαγραφέςείχαν ξεκινήσει από τον Μάρτιο του 1965 για τον στενό κύκλο των συντρόφων του Πέτρουλα και της οργάνωσης της ΑΣΟΕΕ. Αμέσως μετά την δολοφονία του Πέτρουλα εμφανίζεται η «Πανσπουδαστική Δημοκρατική Κίνησης (ΠΑΝΔΗΚ) Σωτήρης Πέτρουλας" ενώ από το 1963 είχαν ξεκινήσει την δραστηριότητα τους οι «Ιστορικές Εκδόσεις» και στην συνέχεια τον Οκτώβριο του 1964 το περιοδικό «Αναγέννηση» και ο οργανωτικός πυρήνας γύρω του . Παράλληλα δραστηριοποιούνταν οι «Φίλοι Νέων Χωρών» με επικεφαλής τον ιστορικό Νίκο Ψυρούκη και βέβαια ομάδες του τροτσκιστικού ρεύματος. Μπορεί να μην έπαιξανσημαίνοντα ρόλο στην πυροδότηση και στην καθοδήγηση του Ιουλιανού κινήματος αλλά η ύπαρξη και δυναμική που απέκτησανσύντομα, ιδιαίτερα στον χώρο της σπουδάζουσας νεολαίας, ήταν ενδεικτική του κλίματος που υπήρχε πριν ξεσπάσουν τα Ιουλιανά
Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέαςπαρουσιάζει μέσα και από την εξέταση των πολιτικών αναλύσεων και αιτημάτων αλλά και μέσω της συλλογής προφορικών αφηγήσεων πως είδε και πως ερμήνευσε η Αριστερά στις διάφορεςεκφράσεις της τα Ιουλιανά. Τόσο για την ΕΔΑ , την μεγάλη δύναμη του χώρου οι οργανώσεις της οποίας με την πανελλαδικήδικτύωση και την σχέση που είχαν με τους κοινωνικούς χώρουςέπαιξαν σημαντικό ρόλο στην υποκίνηση και στην οργάνωση των κινητοποιήσεων όσο και για τις υπόλοιπεςδυνάμεις στα αριστεράτης ΕΔΑ που όπως είπαμε είχαν συγκροτηθεί ή βρίσκονταν σε φάση διαμόρφωσης. Για τις τελευταίες ιδιαίτερηαναφορά , για προφανείς λόγους, θέλω να κάνω στον κύκλο της Αναγέννησης. Με την εκδοτική και πολιτική δραστηριότητα του βρίσκονταν στα πρώτα βήματα ανάπτυξης του όταν ξέσπασαν τα Ιουλιανά και κατά την γνώμη μου αυτός ήταν ο κύριος λόγος που δεν μπόρεσε να αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή στην εξέλιξη τους. Όμως αμέσωςμετά από αυτά και παρά την απογοήτευση από την επιβολή μιας ασταθούς πολιτικής τάξης και την υποχώρηση της κίνησης των μαζών, τα Ιουλιανά έπαιξανσημαντικό ρόλο για την αύξηση της επιρροής του συγκεκριμένου ρεύματος ειδικά στις τάξεις της σπουδαστικής νεολαίας. Απόδειξηγι αυτό η ίδρυση και η μαζικοποίηση της ΠΠΣΠ στην διάρκεια του 1966 μέχρι τις παραμονές της επιβολής της δικτατορίας τον Απρίλιο του 1967.
Το βιβλίο του Κωνσταντίνου Λαμπράκη αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην μελέτη της περιόδου από την σκοπιά των «από κάτω», δηλαδή της κοινωνικής βάσης, του λαϊκού παράγοντα. Χρήσιμο ερμηνευτικό εργαλείο για όσους επιχειρούν να αναλύσουν βαθύτερα την εξέλιξη του λαϊκού και τουνεολαιίστικου κινήματος στην Ελλάδα και την σχέση τους με τις πολιτικές , την συμβολήαλλά και τα προβλήματα της αριστεράς και του κομμουνιστικού κινήματος.
*Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ομιλίας-παρουσίασης που έγινε στην Θεσσαλονίκη στις 29 Νοεμβρίου 2025 στο χώρο νεολαίας και πολιτισμού «Σφεντόνα»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου